Η Μακεδονία γιορτάζει (‘πρέπει’)

Κάθε χειμώνα, η Μακεδονία γιορτάζει, ‘πρέπει’,  όπως λέμε στα μέρη μας, όλο το Δωδεκαήμερο και μέχρι και τις Απόκριες. Είναι χαρακτηριστικό ότι το ρήμα ‘πρέπω’, έτσι όπως το χρησιμοποιούμε στην Δ. Μακεδονία, δεν έχει εύκολη απόδοση στην κοινή Ελληνική (όπως και το φιλότιμο δεν έχει μετάφραση σε άλλες γλώσσες). Σημαίνει κάτι σαν ‘γιορτάζω και καμαρώνω’, αν και το ‘καμαρώνω’ ακούγεται σαν ύβρις σε σχέση με το ‘πρέπω’. Μόνον αν κάποιος δει την νύφη να χορεύει το Νυφιάτικο στην Δ. Μακεδονία, μπορεί να αισθανθεί την έννοια του ρήματος ‘πρέπω’.

Και εμεις γιορτάζουμε μαζί της με την ηλεκτρονική έκθεση φωτογραφίας ‘Η Μακεδονία γιορτάζει’.

Πολλά ευχαριστώ στους φωτογράφους που συνεισέφεραν με το υλικό τους (ελπίζω να μην έχω ξεχάσει κανέναν), στους συντελεστές της έκθεσης και τους μεταπτυχιακούς φοιτητές ΠΜΣ Ψηφιακών Μέσων-Υπολογιστικής Νοημοσύνης του Τμήματος Πληροφορικής ΑΠΘ που επιμελήθηκαν της έκθεσης.

Καλές γιορτές.

Ι. Πήτας pitas@csd.auth.gr

ΠΜΣ Ψηφιακά Μέσα – Υπολογιστική Νοημοσύνη

Θεσσαλονίκη 2/1/2024

Α. Προεόρτια

Εναρχή ην ο οίνος. Και το τσίπουρο. Χωρίς αυτά δεν νοείται γλέντι. Και ο βασιλιάς της περιοχής, το ξινόμαυρο, τα προσφέρει άφθονα: κρασί (άσπρο/άβραστο και μαύρο/μπούσκο) και διπλοαποσταγμένο τσίπουρο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε και τα ιδιαίτερα κρασιά της περιοχής: ηλιαστό Σιάτιστας και βραστό (Εράτυρα).

Και μετά έρχεται η μουσική. Τα όργανα (έτσι ονομάζονται οι κομπανίες των χάλκινων στην Δ. Μακεδονία) δίνουν τον τόνο, με ηχοχρώματα ιδιαίτερα, επηρεασμένα όμως κυρίως από τους βόρειους και δυτικούς γείτονες (Β. Μακεδονία, Ήπειρο). Η παράδοση θέλει οργανοπαίχτες κυρίως Ρομά. Έχει όμως ανατραπεί με πλήθος νέους καλλιτέχνες από κάθε νομό της Μακεδονίας, αλλά και εισαγόμενους, κυρίως από Β. Μακεδονία. Εδώ και πολλά χρόνια, μουσικές οικογένειες, π.χ., Μπέτζιος, Βαλκάνης, Τσιοτίκας, Αδαμόπουλος, κρατούν την παράδοση ζωντανή.  Άκουσε την χαρακτηριστική μπάντα του Φώτη Τσιοτίκα: https://www.youtube.com/watch?v=OHDLBX83p2E. Δεν λείπουν και οι γκάιντες, που, παλιότερα, ήταν η χαρά των πιτσιρικάδων που δεν είχαν λεφτά να πληρώσουν όργανα, ενώ η γκάιντα (π.χ. ο Βασίλης από το Εμπόριο Κοζάνης) τους έπεφτε φθηνότερη.

Στην Κ. Μακεδονία, κυρίως στο Ρουμλούκι, επικρατεί ο ζουρνάς (σε ζυγιά με νταούλι ή γκάιντα). Στην Α. Μακεδονία επικρατεί η ζυγιά γκάιντα-νταχαρές (ή νταϊρές, μεγάλο ντέφι) ή τρίχορδη μακεδονική λύρα-νταχαρές.  Είναι εντυπωσιακό να ακούς ίδια τραγούδια να παίζονται με χάλκινα ή ζουρνά ή μακεδονική λύρα. Τα λόγια (αν υπάρχουν) μπορεί να είναι τα ίδια, αλλά το ηχόχρωμα και το ύφος είναι εντελώς διαφορετικά. Βεβαίως οι Πόντιοι προτιμούν την ποντιακή λύρα και το νταούλι.

Τέλος έρχονται τα χοιροσφάγια. Οι γουρνοχαρές δίνουν και παίρνουν σε κάθε χωριό, λίγο πριν τα Χριστούγεννα (ή για τους πιο θεοσεβούμενους την δεύτερη/τρίτη μέρα των Χριστουγέννων). Κάθε σπίτι έχει τα δικά του λουκάνικα, τριγαρίδες, πρασοτηγανιές και, παλιότερα, καβουρμά.

Και τα αμπάρια είναι γεμάτα (π’ ανάθεμά τα) με κάθε είδους καλούδια: φρούτα (σταφύλια, μήλα), αρμιά, πίτες κάθε είδους, σουτζούκια και μουστόπιτες.

Όταν έρχεται το αυστηρό κρύο, ο Αϊ-Σάββας σαβανώνει και ο Αϊ-Νικόλας παραχώνει (στο χιόνι). Όλα είναι είναι έτοιμα για τις γιορτές και οι παλιότεροι βεβαιώνουν τα παιδιά, ότι τα Κόλιαντα (κατι σαν καλοί γέροι) πλησιάζουν μέρα με την μέρα. Και τα παιδιά, τριγυρνούν στα χιονισμένα σοκάκια με κουδούνια για να προαναγγείλουν τα ερχόμενα.

Β. Δωδεκαήμερο

Το πρώτο κύμα των γιορτών (Δωδεκαήμερο) κρατάει δώδεκα και μέρες, από τις γουρνοχαρές και τα Κόλιαντα (παραμονές Χριστουγέννων), μέχρι τα Φώτα (και λίγο μετά στην Καστοριά, που κλείνει τον κύκλο με τα Ραγκουτσάρια και την Πατερίτσα). Τότε, όλη η Μακεδονία πρέπει (λάμπει). 

Οι ρίζες των εθίμων χάνονται στην αρχαιότητα, ίσως στην λατρεία του Διονύσου, μπορεί και νωρίτερα, σε πανάρχαιες παγανιστικές τελετές. Αυτή η εκδοχή επικουρείται και από την μάλλον αρχαϊκή μελωδία των καλάντων της Δ. Μακεδονίας, που ίσως είναι μια από τις λίγες πανάρχαιες μελωδίες που επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Το Δωδεκαήμερο συμπίπτει με την χειμερινή ισημερία (21 Δεκεμβρίου), που είναι φυσικό να προκαλούσε δέος στους μακρινούς προγόνους μας, όταν έβλεπαν την φθίνουσα πορεία της μέρας και δεν είχαν εξήγηση. Ήταν λογικό λοιπόν να εξευμενίσουν τον θεό Ήλιο με γιορτές και με ευχές για μια καινούρια αρχή: του νέου έτους ή και της νέας αγροτικής περιόδου (διαβατήριες τελετουργίες, rites of passage κατά τον A. van Gennep). Η έννοια του ποδαρικού στην έναρξη κάθε νέας περιόδου επιβιώνει ακόμα και σήμερα στις νεοελληνικές δεισιδαιμονίες.  

Ήδη από αρχές Δεκέμβρη, όλες οι αγροτικές ασχολίες (εκτός από τις κτηνοτροφικές) ήταν σε χειμέρια νάρκη, ενώ τα αμπάρια ήταν ακόμα γεμάτα. Ευκαιρία για χαρές και παντρολογήματα: Ο Ιανουάριος ήταν ο κατ’ εξοχήν μήνας των γάμων στην Αρχαία Ελλάδα. Ήρθαν και Ρωμαίοι με τις γιορτές τους (Βρουμάλια 24/11-17/12, Σατουρνάλια/Κρόνια (18-24/12), Sol Invictus (Αήττητος Ήλιος, 25/12, Καλένδες 1/1, Βότα 3/1, Λορεντάλια  4/1), έδωσαν όνομα στον 1^ο μήνα του έτους και συμπληρώθηκε η πρώτη έκδοση του Δωδεκαήμερου. Ήδη στις 25 Δεκεμβρίου του 274 μ.Χ. ο Ρωμαίος αυτοκράτωρ Αυρηλιανός εγκαινίασε στην Ρώμη τον ναό του Sol Invictus.  Από τους Ρωμαίους κληρονομήσαμε και τα Κάλαντα ή Κόλιαντα ή Κόλιντε (στις σλαβικές γλώσσες). Δεν ξέρουμε και πολλά για τις Διονυσιακές ή και Ρωμαικές γιορτές, τουλάχιστον για την Μακεδονία. Από αυτούς κληρονομήσαμε και τα Κάλαντα ή Κόλιαντα ή Κόλιντε (στις σλαβικές γλώσσες). Επίσης, ακόμα και σήμερα, ορισμένες στροφές των καλάνδων της Μακεδονίας, μοιάζουν με τα αρχαία κάλαντα, όπως αναφέρονται στο λεξικό του Σουίδα (10^ος αιώνας μ.Χ.): παινεύουν τον νοικοκύρη, το βιός του, αλλά αναφέρονται και στις νύφες του. Δικαίως επομένως, όταν η νοικοκυρά ρωτά Και τι το θέλεις γάιδαρε το ξένο το κορίτσι; οι πιτσιρίκοι στην Σιάτιστα και Εράτυρα απαντούν: Να το τσιμπώ, να το φιλώ να με ζεσταίνει το βράδυ. 

Αρκετά έθιμα του Δωδεκαήμερου θυμίζουν, αν όχι ευθέως ανάγονται, σε προχριστιανικά έθιμα. Ο στολισμός του χριστουγεννιάτικου δέντρου ίσως σχετίζεται με την  Ειρεσιώνη, της Αρχαίας Αθήνας,  ένα κλαδί ελιάς ή δάφνης στολισμένο με κορδελάκια από λευκό και κόκκινο μαλλί, καρπούς (π.χ., σύκα, καρύδια) και μικρές σφαίρες που παρίσταναν τον Ήλιο και τη Σελήνη. Αγόρια την περιφέρανε από σπίτι σε σπίτι στους δρόμους των Αθηνών τραγουδώντας τις καλένδες, λέγοντας ευχές και παινέματα ώστε να μεγιστοποιήσουν το αναμενόμενο δώρο.  Κάλαντα φαίνεται ότι τραγουδιούνταν και την Ρωμαϊκή εποχή, με αντάλλαγμα δώρα και ποτό. Κατά την Πρωτοχρονιά, οι Ρωμαίοι, αντάλλασσαν δώρα, π.χ., μέλι και σύκα, που ήταν σύμβολα της ευτυχίας και αφθονίας. Επ’ ευκαιρία των εορτών, στόλιζαν τους ναούς τους κάθε Δεκέμβριο.Το γκι ήταν ιερό φυτό για τους Κέλτες. Οι Βίκινγκς και οι Σάξονες στόλιζαν δέντρα, και τα θεωρούσαν σύμβολα ζωής. Πολλοί αρχαίοι θεοί ή ημίθεοι σχετιζόμενοι με τον ήλιο ‘γεννήθηκαν’ το χειμερινό ηλιοστάσιο, όταν όντως η μέρα αρχίζει να μεγαλώνει: Διόνυσος, Ερμής, Ηρακλής (Ελλάδα),  Ώρος (Αίγυπτος), Ζαρατούστρα, Μίθρας (Περσία), Κρίσνα (Ινδία), Βούδας (Νεπάλ), Άδωνις (Φοινίκη), και Ταμούζ (Βαβυλώνα).

Βεβαίως οι δεισιδαιμονίες έδιναν και έπαιρναν στα παραμύθια της μακριάς χειμωνιάτικης νύχτας. Οι καλικάντζαροι θα μπορούσαν να ήταν συνέχεια των αρχαίων Σατύρων, εύθυμων συνοδών του Διονύσου. Το Ποδαρικό της Πρωτοχρονιάς ανάγεται στους πρώτους οιωνούς της αυγής που, κατά τους αρχαίους, καθόριζαν και την  τύχη όλης της μέρας.Τέλος, από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα, τα χοιροσφάγια γίνονταν πάντα τον Δεκέμβριο, διότι απλά τότε είχαν οι χοίροι το βέλτιστο βάρος και λίπος, ενώ δεν υπήρχε πιά τροφή για την παραπέρα συντήρησή τους.

Ο Χριστιανισμός, φρονίμως ποιών, έβαλε την δικά του στάμπα στο Δωδεκαήμερο, δίνοντάς του την σημερινή του μορφή. Η ημερομηνία γέννησης του Ιησού στις 25/12 ήταν μια ιστορικά και πολιτιστικά αναμενόμενη φυσική επιλογή. Ήδη στα μέσα του 4ου μΧ αιώνα, η ενιαία τότε εκκλησία όρισε τα Χριστούγεννα στις 25/12, ακριβώς δηλαδή πάνω στην εορτή του Αήττητου Ήλιου, οποίος τελικά νικήθηκε. Και συμπλήρωσε το χριστιανικό δωδεκαήμερο με τα Φώτα (6/1) και με την γιορτή του Αγ. Βασιλείου (1/1, με το νέο ημερολόγιο, 13/1 με το παλιό που ακόμα ακολουθείται στην Β. Μακεδονία). Οι ανατολικοί Ρωμαίοι (Βυζαντινοί), έδωσαν έναν νέο χριστιανικό μανδύα στα παλιότερα έθιμα. Οι φωτιές του χειμερινού ηλιοστασίου μετονομάσθηκαν σε φωτιές των βοσκών που παρευρίσκονταν στην γέννηση του Ιησού. Νέα κάλαντα δημιουργήθηκαν, π.χ., τα Βυζαντινά Κάλαντα ή τα παλιά συμπληρώθηκαν με χριστιανικά στοιχεία, και το Δωδεκαήμερο ήρθε στην σημερινή του μορφή. Υπήρξαν όμως και έθιμα που δεν αφομοιώθηκαν από τον Χριστιανισμό, αλλά επέζησαν. Τα Κάλαντα καταδικάστηκαν από την Εκκλησία, αλλά άλλαξαν περιεχόμενο, έγιναν Βυζαντινά λαϊκά άσματα (Καλήν ημέραν άρχοντες, …) και επιβίωσαν μέχρι σήμερα.

Τα Καρναβάλια του Δωδεκαήμερου ζουν και βασιλεύουν στην Δυτική Μακεδονία, είτε ονομάζονται Μπουμπουσιάρια (πιθανά ηχοποίητο, με άγνωστη ετυμολογία) είτε Ραγκουτσάρια (ίσως από το Ρωμαϊκό rogatores-ζητιάνοι).Ίσως αρχικά να απεικόνιζαν τα δαιμόνια (π.χ., βλέπε Καλικάντζαρους) που κυκλοφορούσαν τις μακριές νύχτες του χειμερινού ηλιοστασίου. Σίγουρα απελευθερώνουν τους μεταμφιεσμένους από τις κοινωνικές συμβάσεις, και τους επιτρέπουν να εκφραστούν πιό ελεύθερα (βοηθούντων και των οινοπνευμάτων), έστω και για λίγο. Ο σατυρικός τους χαρακτήρας μπορεί μερικές φορές να γίνεται και ελευθεριάζων, βάζοντας σε πειρασμούς τους πιστούς. Για παράδειγμα, αρκετά Καρναβάλια του Δωδεκαήμερου παρωδούν το ζευγάρι  γαμπρός-νύφη (συνήθως μεταμφιεσμένος άνδρας). Άλλα έχουν σαν θέμα το κλέψιμο της νύφης π.χ., στην Γαλάτιστα, όπου το έθιμο έχει και ιστορικό υπόβαθρο από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.  Βέβαια, η κορύφωση των καρναβαλικών εκδηλώσεων (αλλά και της ερωτικής/σεξουαλικής πλευράς τους) γίνεται τις Απόκριες, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά και σχεδόν παντού στον Χριστιανικό κόσμο.  Η επίσημη εκκλησία σοφά ακολουθεί μια πολιτική συμβίωσης με τα έθιμα αυτά, τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια.

Οι Κωδωνοφόροι της Ανατολικής Μακεδονίας γίνονται είτε ή την περίοδο των Φώτων (Μπαμπούγερα Καλής Βρύσης Δράμας, Αράπηδες Νικήσιανης, Μοναστηρακίου, Ξηροποτάμου, Βώλακα Δράμας) ή την περίοδο των Απόκρεω (Μπαμπούγερα Βαμβακόφυτου Σερρών). Έχουν εντυπωσιακές στολές και κάποιες ομοιότητες με κωδωνοφόρους άλλων περιοχών της Ελλάδας ή της Βαλκανικής. Ίσως η κωδωνοφορία και οι φωτιές να είχαν και αποτρεπτική σημασία, ενάντια στα δαιμόνια του χειμερινού ηλιοστασίου. Σίγουρα τα κουδούνια, κυπριά (από το Κύπρος) και τσιουκάνια, εφ’ όσον κατασκευάζονται από χαλκό, έχουν σχέση με τα σχετικά μεταλλεία. Υπάρχουν όμως απόψεις (βλέπε άρθρο κ. Κουτελάκη), ότι η κωδωνοφορία, οι προβιές, τα μουντζουρώματα (αράπηδες) και οι καλικάντζαροι προέρχονται από τους μεταλλωρύχους (του Παγγαίου στην περίπτωση της Α. Μακεδονίας).  Βεβαίως, ο ήχος των πολλών κουδουνιών, ιδιαίτερα των μεγάλων, δημιουργεί έντονη συναισθηματική φόρτιση. Για τον λόγο αυτό, κουδούνια διαφόρων τύπων χρησιμοποιούνται σε αρκετές θρησκείας, όπως τα καμπαναριά στην Χριστιανοσύνη. Η χρήση των κουδουνιών σαν προαγγέλων του Δωδεκαήμερου στην Δ. Μακεδονία είναι χαρακτηριστική, διότι σχετίζεται άμεσα με τον ρόλο των κουδουνιών σαν ένδειξη παρουσίας, π.χ., των τράγων ενός κοπαδιού. 

Η περιοχή όμως έχει και εισαγόμενα έθιμα: οι πρόσφυγες, ειδικότερα οι Πόντιοι, έφεραν μαζί τους τα δικά τους έθιμα που συμπίπτουν χρονικά με το Δωδεκαήμερο, με προεξάρχοντες τους Μωμόγερους. Οι ακόλουθοι του αρχαιοελληνικού θεού της σάτυρας Μώμου έχουν εντυπωσιακές στολές, έναν σουρεαλιστικό συνδυασμό φουστανέλας και Μακεδονικής περικεφαλαίας. Εδώ, η ποντιακή λύρα, ή/και η γκάιτα και το νταούλι έχουν την τιμητική τους. Διοργανώνονται όλο το Δωδεκαήμερο σε ποντιακά χωριά της Κοζάνης (Αλωνάκια, Αγ. Δημήτριος, Ασβεστόπετρα, Καρυοχώρι, Κομνηνά, Πρωτοχώρι, Σκήτη, Τετράλοφος), Καστοριάς (Μεσοποταμία) και Δράμας (Πλατανιά, Σιταγροί). Έτσι, σύμπας ο σημερινός πληθυσμός της Μακεδονίας συμμετέχει στις γιορτές και τα πανηγύρια. Και εφευρίσκει και νέα, εξίσου ενδιαφέροντα: Οι γιορτές τσιγαρίδας/γουρνοχαρές λαμπρύνουν χωριά της Δ. Μακεδονίας όλον τον Δεκέμβρη. Τέλος, οι αγορές Μοδιάνο, Καπάνι, τα Λαδάδικα, αλλά και όλο το κέντρο της Θεσσαλονίκης γεμίζουν τσίκνα και χάλκινα ηχοχρώματα κάθε παραμονή Πρωτοχρονιάς.

Σήμερα, τα έθιμα του Δωδεκαήμερου είναι πολυστρωματικά, ξεκινώντας από τα βαθύτερα παγανιστικά/εθνικά στρώματα, περνώντας στα χριστιανικά και καταλήγοντας στο σύγχρονο καταναλωτικό στρώμα που μας έχει έρθει από την Δύση. Το εορταστικό κλίμα ξεκινά περίπου με την γιορτή του Αγ. Νικολάου και συνεχίζει και μετά τις δώδεκα μέρες μέχρι τις Απόκριες.

Τα Φώτα (ή Θεοφάνεια ή Επιφάνεια) είναι η τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου. Επειδή η μεγάλη αυτή εορτή αναφέρεται στην βάπτιση του Ιησού, παντού είναι συσχετισμένη με το νερό. Τα χριστιανικά στοιχεία των εθίμων των Φώτων είναι έντονα. Τα νερά αγιάζονται (ίσως για να εξαγνιστούν από τα δαιμόνια και την κραιπάλη του Δωδεκαήμερου). Πιστοί πέφτουν στην θάλασσα, τις λίμνες και τα ποτάμια να πιάσουν τον σταυρό. Γίνονται λιτανείες εικόνων (π.χ., έθιμο Κυργιαλέησον στο Καρπερό Γρεβενών) ή των εκκλησιαστικών φλάμπουρων (π.χ., στην Εράτυρα Κοζάνης). Σε ορισμένα μέρη, π.χ., Νάουσα και Τριπόταμος Ημαθίας, τα άλογα μπαίνουν στο νερό για να αγιαστούν και αυτά.

Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα δρώμενα του Δωδεκαημέρου και της Αποκριάς είναι πολύ τοπικά. Οι φωτιές και οι παρέες οργανώνονται σε επίπεδο γειτονιάς (μαχαλά) και είναι το καμάρι της τοπικής κοινότητας. Μερικές φορές  υπάρχουν έντονες τοπικές αντιπαλότητες: η μια γειτονιά κλέβει ή προσπαθεί να κάψει τα ξύλα της άλλης. Άλλες φορές αρχίζουν πετροπόλεμοι, που, στο παρελθόν, είχαν καταλήξει σε κανονικές συρράξεις με τραυματίες και, ευτυχώς πολύ λίγες φορές, νεκρούς.

Σχεδόν όλα τα γλέντια του Δωδεκαημέρου είναι και δημόσια και ιδιωτικά; οι παρέες γλεντούν στο παζάρι ή στα καφενεία, αλλά μετά αποσύρονται και συνεχίζουν το γλέντι στα σπίτια μέχρι τελικής πτώσεως.  Αντίθετα, τα Αποκριάτικα δρώμενα είναι κυρίως δημόσια, τουλάχιστον στην Δ. Μακεδονία.

Γ. Αγ. Τρύφων

Οι γιορτές το Δωδεκαήμερου συνεχίζονται με τα ‘πεσμοήμερα’ (επίσημες μέρες, ονομαστικές γιορτές του Ιανουαρίου (Αγ. Ιωάννης, Αγ. Αθανάσιος, Αγ. Αντώνιος). Ουσιαστικά, τον Δεκέμβριο και Νοέμβριο η μισή Ελλάδα γιορτάζει ονομαστικές γιορτές. Η γιορτή του Αγίου Τρύφωνα (Αϊ-Τρίφυλλα, σε παραφθορά) είναι συνέχεια των γιορτών αυτών, ακριβώς ανάμεσα στο Δωδεκαήμερο και τις Απόκριες, κάτι σαν γιορτή γέφυρα δηλαδή. Παλιά ήταν σε μεγάλη υπόληψη στις αγροτικές περιοχές, επειδή ο Άγιος ήταν προστάτης αμπελουργών (κυρίως) και των μπαχτσαβαναίων. Ο Άγιος απεικονίζεται με το κλαδευτήρι σε διάφορες εκκλησίες της περιοχής, πχ. στην Παναγία Γουμένισσας και στον Αγ. Γεώργιο Εράτυρας, Η γιορτή του πέφτει πολύ βολικά σε περίοδο που οι προστατευόμενοι είναι σε αργία (τα κλαδέματα του αμπελιού σχεδόν δεν έχουν αρχίσει ακόμα) και έχουν τα κατώγια τους ακόμα μισογεμάτα. Εξακολουθεί να είναι μια άριστη ευκαιρία για γλέντια, κρασοκατάνυξη συνοδεία κλαρίνων, ιδιαίτερα σε μέρη με οινική παράδοση (1/2 στην Σιάτιστα, Γουμένισσα, Εράτυρα), αλλά και στην Β. Μακεδονία (14/2, με το παλιό ημερολόγιο). Στην Εράτυρα γίνεται αυθεντικό γλέντι και ράντισμα των μπαχτσέδων. Στην Γουμένισσα εορτάζεται με μεγαλοπρέπεια και Κουρμπάνι (σφαγή ταύρου) από τους απογόνους των Θρακιωτών προσφύγων της περιοχής Στενημάχου Ανατολικής Ρωμυλίας. Ίσως η γιορτή του Αγίου να είναι συνέχεια πανάρχαιων Ορφικών τελετών της Θράκης.

Δ. Απόκριες

«Κι εσύ Ξανθία πρόσεχε, κράτα το φαλλό ορθό, πίσω απ’ την κόρη κράτα τον κι εγώ θ’ ακολουθώ να λέω το τραγούδι» (Αριστοφάνους Αχαρνής).

Στις Απόκριες, οι γιορτές αποκτούν έντονα Διονυσιακό χαρακτήρα, με την ευρύτερη έννοια του όρου. Βωμόλοχα τραγούδια και χοροί σε αρχαϊκούς ρυθμούς είναι σε ημερήσια διάταξη, σε όλη την Δυτική Μακεδονία και την Μικρή Αποκριά (Κυριακή Απόκρεω) αλλά κυρίως την Μεγάλη Αποκριά (Κυριακή Τυρινής). Τραγουδιούνται και χορεύονται και από μικρούς, αλλά κυρίως από μεγάλους, νοικοκύρηδες αποκλειστικά και μόνον αυτές τις μέρες. Παρουσία των συζύγων και θυγατέρων τους, που άλλες φορές ενθαρρύνουν, άλλες κρυφογελούν ευχαριστημένες ή παριστάνουν τις σεμνότυφες, ανάλογα με τον χαρακτήρα τους. Είναι φυσικό οι γιορτές αυτές να προκαλέσουν την μήνιν της επίσημης Εκκλησίας που τις πολέμησε για αιώνες, απειλώντας με αφορισμό τους συμμετέχοντες. Τα αποτελέσματα όμως αυτού του πολέμου ήταν πενιχρά, τουλάχιστον στην Δυτική Μακεδονία. Σαν για αντεκδίκηση, οι βωμολοχούντες, πολύ συχνά σατιρίζουν καλόγερους, δεσπότες, παπάδες, αλλά και παπαδιές, στολίζοντάς τους με βωμολοχίες απείρου κάλλους.

Οι ομοιότητες με τα φαλληφόρια ή φαλλαγώγια ή φαλλικά, πομπές προς τιμήν του Διόνυσου είναι εντυπωσιακές. Οι χοροί είναι κυκλικοί, με τον πρώτο να προεξάρχει (πχ στους φανούς Κοζάνης) και τους υπόλοιπους να επαναλαμβάνουν τα λόγια του. Παραπέμπουν κατ’ ευθείαν στον χορό των αρχαίων κωμωδιών, αλλά και στους νεοελληνικούς κυκλικούς χορούς. Σε πολλά μέρη (πχ. Εράτυρα), οι χοροί είναι γύρω από μια μεγάλη φωτιά (’κλαδαρά’). Στο κέντρο της, είναι ένα μεγάλο παλούκι (στέζιρος) στολισμένος με μπαλόνια, σε ευθεία αντιστοίχιση με το ανδρικό μόριο. Ίσως οι βωμολοχίες να δηλώνουν κάτι βαθύτερο και πιο αρχαϊκό από την ανάγκη να μάθουν οι νεότεροι (ειδικότερα οι σεμνότυφες νεότερες) τι θησαυρό έχουν ανάμεσα στα σκέλια τους: ίσως να ξεκίνησαν σαν ύμνοι στην γονιμότητα της γης, που τότε δίνει τα πρώτα σκιρτήματα της άνοιξης.

Στην Κεντρική Μακεδονία τα έθιμα είναι πιο σεμνά αλλά και πιο εντυπωσιακά. Τα καρναβάλια του Σοχού έχουν πολύχρωμα κεφαλοκαλύμματα και ολόσωμες προβιές. Οι Μπούλες της Νάουσας έχουν εντυπωσιακές μάσκες και στολές, ιδιαίτερη μουσική με ζουρνάδες και ενδεχομένως ιστορικό υπόβαθρο της περιόδου της Τουρκοκρατίας.

Αποκριάτικες καρναβαλικές εκδηλώσεις υπάρχουν πολλές σε όλη την Ελλάδα. Αρκετές είναι σχετικά πρόσφατες (πχ, τα Καρναβάλια της Πάτρας και του Ρεθύμνου ξεκίνησαν στα μέσα-τέλη του 19^ου αιώνα και στις αρχές του 20^ου αιώνα, αντίστοιχα). Σε άλλες περιπτώσεις, π.χ., στην Κοζάνη, τα καρναβαλικά δρώμενα μεταφέρθηκαν στις αρχές του 20^ου αιώνα (μετά από παύση μισού αιώνα) από το Δωδεκαήμερο (και την μορφή των Ραγκουτσαριών) στις Απόκριες, και πάλι πιθανότατα λόγω δυτικών επιδράσεων. Γενικά, το Δωδεκαήμερο και οι Απόκριες είναι πολιτιστικά συγκοινωνούντα δοχεία που χρονικά βρίσκονται ανάμεσα στην Ρωμαϊκή Πρωτοχρονιά του Ιανουαρίου και στην παλιότερη του Μαρτίου.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το καρναβάλι στη Νέδουσα Μεσσηνίας (Καθαρή Δευτέρα). Είναι δρώμενο ευετηρίας, όμοιο με αυτά της Β. Ελλάδας.Το καρναβάλι περιλαμβάνει τον αγερμό (περιφορά στο χωριό), τον χορό των τράγων (μουντζουρωμένων καρναβαλιστών με τρίχινα ρούχα και κουδούνια), αροτρίωση (συμβολικό όργωμα της πλατείας με ‘βόδια’), παντρειά ενός ζευγαριού ‘γαμπρού και νύφης’ και θάνατο/θρήνο/κηδεία/ανάσταση του γαμπρού. Ο γάμος έχει εντυπωσιακό τέλος με το ζευγάρι να ερωτεύεται στο ‘τρεις φορές οργωμένο χώμα’, ακριβώς όπως περιγράφει ο Ησίοδος:

“Η Δήμητρα τον Πλούτο γέννησε η θεϊκότατη θεά

με τον ήρωα Ιάσιο σμίγοντας στη γλυκιά αγάπη

πάνω σε τρισαλετρικό χωράφι”.

Βέβαια, πολλά καρναβάλια της Απόκρεω ή του Δωδεκαημέρου έχουν δυτικότροπες επιδράσεις. Άλλα (πχ. Κρύας Βρύσης) ζήλεψαν την δόξα του καρναβαλιού του Ρίο ή έχουν επηρεαστεί από τις βορειότερες (σλαβικές) μουσικές (πχ. Καστοριάς). Όλα όμως διατηρούν πολλά στοιχεία αυθεντικότητας. Χαρακτηριστική δυτικότροπη επίδραση είναι η παρέλαση των καρναβαλικών αρμάτων και των καρναβαλιστών. Προσωπικά θυμάμαι την έναρξη της παρέλασης των Μπουμπουσιαριών στο χωριό μου (Εράτυρα Κοζάνης) που ήταν νεωτερισμός την δεκαετία του 1960 (μέχρι τότε απλώς γλεντούσαν οι παρέες των καρναβαλιστών). Το άνοιγμα σε τέτοιους νεωτερισμούς είναι ευπρόσδεκτο, αν δεν οδηγεί σε απλό μιμητισμό. Άλλοι νεωτερισμοί θα μείνουν, άλλοι θα σβήσουν (όπως έσβησαν π.χ. οι ντιζέζ και τα σκυλοτράγουδα των δεκαετιών 50-70).

Με το χρόνο καινούρια έθιμα γεννιούνται, κυρίως στα αστικά κέντρα. Αυτό φαίνεται καθαρά στην Τσικνοπέμπτη, όταν όλη η Θεσσαλονίκη γεμίζει υπαίθριες ψησταριές, τσίκνα, τραγούδια και πολύ κέφι. Ένα άλλο νέο δρώμενο είναι η παρέλαση Κωδονοφόρων (φεστιβάλ Κωδονοφορίας) στην Θεσσαλονίκη, που προσπαθεί να υπερβεί τις δάφνες του καρναβαλιού του Pernik (Βουλγαρία), με καλές προοπτικές, είναι η αλήθεια…

Ε. Η ποικιλομορφία

Πριν τις ανταλλαγές πληθυσμών του 1923-1924, στην Μακεδονία υπήρχε τόση πανσπερμία φυλών και διαλέκτων, ώστε οι Γάλλοι να δώσουν το όνομα ‘salade macédoine’ σε μια πολυποικιλιακή σαλάτα τους, που υπάρχει και σήμερα. Το θέμα είναι ιδιαίτερα πολύπλοκο για να αναλυθεί εν παρόδω σε μία παράγραφο. Θα ήθελα απλώς να αναφέρω ότι στις αρχές του 20^ου αιώνα σε μια ακτίνα 20 χιλιομέτρων από την γενέτειρά μου (Εράτυρα Κοζάνης) ζούσαν: Έλληνες Ορθόδοξοι (Πατριαρχικοί), Έλληνες εξισλαμισμένοι (Βαλαάδες), Τούρκοι (Μουσουλμάνοι), Κονιάροι (τουρκικό φύλο, Μουσουλμάνοι), Σλαβόφωνοι Πατριαρχικοί, Σλαβόφωνοι Εξαρχικοί, Βλάχοι, Βλάχοι ρουμανίζοντες, Αρβανίτες (Ορθόδοξοι) και Εβραίοι.

Οι περισσότεροι από αυτούς, ιδιαίτερα οι χριστιανοί, τηρούσαν ευλαβικά τα έθιμα του Δωδεκαήμερου και των Απόκρεω, φυσικά με τις τοπικές τους παραλλαγές. Κάποιοι είχαν Κάλαντα στις γλώσσες τους, π.χ. οι Βλάχοι. Πιθανότατα οι Σλαβόφωνοι είχαν τα δικά τους Κόλιντα, αλλά δεν βρήκα σχετικές καταγραφές. Οι Αρβανίτες είχαν σκωπτικά Αρβανίτικα στιχάκιαπου τραγουδιόνταν στις Φωτιές των Απόκρεω (Τζιουντζιουνάτε).Διασώζονται ακόμα και σήμερα στην Δροσοπηγή Φλώρινας. Φυσικά οι Τούρκοι και οι Κονιάροι, που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή μετά την κατάκτηση της Μακεδονίας από τους Οθωμανούς, δεν είχαν ούτε ιστορική ούτε θρησκευτική σχέση με τα έθιμα αυτά. Όμως, σε μεμονωμένες περιπτώσεις, δεν είχαν πρόβλημα να γλεντοκοπήσουν μαζί με τους ντόπιους. Για παράδειγμα, υπάρχει αναφορά για Σελιτσιώτες (Ερατυρείς) που, κατά τον Μακεδονικό αγώνα, ανήμερα Πρωτοχρονιάς, μέθυσαν τους Τούρκους ζαπτιέδες (αστυνομικούς) με άφθονο ρακί, ώστε να μπορούν μετά ανεμπόδιστοι να τραγουδούν πατριωτικά τραγούδια, που φυσικά ήταν απαγορευμένα από την Οθωμανική διοίκηση.

Ειδική αναφορά πρέπει να γίνει στους Βαλαάδες που κατοικούσαν στους καζάδες Ανασελίτσης (επαρχία Βοίου) και Γρεβενών. Παρ’ ότι ήταν Μουσουλμάνοι, την Πρωτοχρονιά έκαναν βασιλόπιττα με φλουρί και τα παιδιά τους πήγαιναν στα Κόλιαντα. Μάλιστα φέρεται ότι τηρούσαν τα έθιμα αυτά και στην Τουρκία, αμέσως μετά τις ανταλλαγές πληθυσμών.

Τέλος, οι Πόντιοι που ήρθαν στην Μακεδονία μετά τις ανταλλαγές του 1923-1924, μπόλιασαν την Μακεδονία με νέα έθιμα, ιδιαίτερα τους Μωμόγερους.

ΣΤ. Οι εύθυμοι γείτονες

Τα έθιμα και οι γιορτές του Δωδεκαημέρου και της Αποκριάς ξεχειλίζουν και πάνω από τα βόρεια σύνορά μας, στη Β. Μακεδονία και Βουλγαρία. Βέβαια στη Β. Μακεδονία υπάρχει το θέμα του παλιού ημερολογίου, που μεταθέτει χρονικά τα έθιμα κατά 13 μέρες. Και στην Β. Μακεδονία και στην Σερβία, τις παραμονές των Χριστουγέννων (Koleda) ανάβουν φωτιές και τα παιδιά τραγουδούν τα Κόλιντε.  Το εντυπωσιακό καρναβάλι της Vevcani (Β. Μακεδονία) γιορτάζεται παραμονές και ανήμερα του Αγ. Βασιλείου (13-14/1, με το παλιό ημερολόγιο). Λέγεται ότι πάει πίσω 1400 χρόνια. Το μικρό ορεινό χωριό στην περιοχή της Οχρίδας γεμίζει μουσικές και γλέντια, ενώ οι καρναβαλιστές (Vasiličari) παρελαύνουν, συνοδεία ζουρνάδων, ενώ οι χοροί (oro στα σλαβομακεδονικά) δίνουν και παίρνουν, με αποκορύφωση τον Αϊ-Βασιλιάτικο χορό (Vasiličarsko oro).

Η γιορτή του Αγ. Τρύφωνα (Sv. Trifun) γιορτάζεται επίσης με γλέντια στο Tikves, την κύρια οινική περιοχή της χώρας, δίπλα στον Βαρδάρη. Παρέλαση και γλέντι γίνονται στο Negotino, συνοδεία άφθονου τοπικού κρασιού από τις ποικιλίες, Vranec, Kratosija και Stanucina Crna. 

Το μεγαλύτερο καρναβάλι της Β. Μακεδονίας γίνεται στην Strumica. Η Στρώμνιτσα είναι πατρίδα πολλών κομπανιών χάλκινων, κυρίως Ρομά. Το καρναβάλι αναφέρεται πρώτη φορά από τον Οθωμανό περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή στα 1670. Έχει εντυπωσιακά γκρουπ και παρέλαση, με έντονη δυτικότροπη στροφή τα τελευταία χρόνια. 

Το έθιμο Surva ή Kukeri, γιορτάζεται σε διάφορες πόλεις της ΝΔ Βουλγαρίας, κυρίως στο Pernik, αλλά και στο Simitli, Razlog, όπου οι παρελάσεις των κωδονοφόρων έχουν την τιμητική τους. Είναι το μεγαλύτερο καρναβάλι του είδους του στην Βαλκανική. Οι σχέση τους με τα θρακιώτικα έθιμα (π.χ. τον Κούκερο) είναι εντυπωσιακή. Ακόμη πιό αυθεντικά είναι τα Σούρβα στα χωριά της ΝΔ Βουλγαρίας την παραμονή της γιορτής του Αγ. Βασιλείου (13 προς 14 Ιανουαρίου).

Τα τελευταία χρόνια η Βόρεια Ελλάδα, κυρίως η Μακεδονία, δέχεται πολιτιστική ‘εισβολή’ από τα βόρεια. Λίγο η φήμη του Μπρέγκοβιτς, περισσότερο η φθήνια, επιτρέπουν σε κομπανίες της Β. Μακεδονίας ή της Βουλγαρίας να κατακλύζουν τα πανηγύρια της Β. Ελλάδας, προσφέροντας σλάβικο χάλκινο ηχόχρωμα. Είναι βέβαια όμορφος ο ήχος και οι διαφορές δυσδιάκριτες στους Νοτιοελλαδίτες που ορέγονται βαλκανική μουσική. Δυστυχώς όμως είναι σε βάρος των εντόπιων ηχοχρωμάτων, που είναι σίγουρα διαφορετικά και εξίσου όμορφα.

Ζ. Η αποκριάτικη Ψυχολογία

Αφού τα έθιμα του Δωδεκαημέρου και των Απόκρεω έχουν τέτοια ευρεία διάδοση και μακροζωία, είναι φυσικό να έχουν σημαντικές κοινωνιολογικές και ψυχολογικές πλευρές. Από πλευράς ψυχολογίας, μπορούμε να διακρίνουμε δύο τάσεις, όσον αφορά τις μεταμφιέσεις, που είναι και κυρίαρχο στοιχείο της περιόδου αυτής. Η πρώτη είναι να αναδεικνύουν και να τονίζουν στοιχεία της προσωπικότητας, με κύριο στοιχείο τον αυτοσαρκασμό του καρναβαλιστή. Η δεύτερη είναι να στηρίζει η μεταμφίεση μια πλήρη αλλαγή της προσωπικότητας του μασκαρά με ανάληψη ενός εντελώς διαφορετικού, ενδεχομένως και αντίθετου ρόλου από αυτόν της καθημερινότητάς του, π.χ., με προσωπική ‘αλλαγή φύλου’ ή έκφυλη ζωή και βωμολοχίες για 1-2 μέρες. Αυτό το σπάσιμο της καθημερινότητας φαίνεται να έχει καθαρτικό χαρακτήρα και σε προσωπικό και σε κοινωνικό επίπεδο.Για τον λόγο αυτό, το σπάσιμο των κοινωνικών συμβάσεων, όπως η προσωρινή γυναικοκρατία, είναι κοινωνικά αποδεκτή. Στο κάτω-κάτω της γραφής, όλα ξεχνιούνται μετά την Καθαρή Δευτέρα.

Οι ζωόμορφες μεταμφιέσεις (σε αρκούδες ή τραγόμορφες φιγούρες) μπορούν να έχουν διάφορες εξηγήσεις, π.χ., ότι μιμούνται παμπάλαιες σκηνές κυνηγιού ή ότι προκαλούν δέος στους θεατές. Η ύπαρξη ‘αράπηδων’ ίσως να περιγράφει απλώς το μουντζούρωμα των προσώπων, ώστε η ταυτότητα των καρναβαλιστών να μην αναγνωρίζεται εύκολα. Μπορεί όμως να έχει σχέση και με επιδράσεις από μακρινές περιοχές, όπως η Αφρική,  κατά την θεωρία καταγωγής των γύφτων. Άλλα καρναβαλικά στοιχεία είναι πιο δυσεξήγητα, όπως η ύπαρξη καμήλας σε κάποια καρναβαλικά έθιμα.  

Πολλά έθιμα και του Δωδεκαημέρου και των Απόκρεω έχουν σχέση με τα παιδιά και την νεολαία, που χαίρονται την αφθονία των αγαθών και των δώρων και την ευθυμία της περιόδου αυτής. Πρωτοστατούν στα έθιμα (παλιότερα κυρίως τα αγόρια), στα καρναβάλια, τις φωτιές και τις κωδωνοκρουσίες. Μυούνται στην σεξουαλικότητα, αν και αυτό γίνεται τώρα πιά πολύ νωρίτερα και με ποικίλους τρόπους. Τα μικρότερα παιδιά χαίρονται ιδιαίτερα. Πιστεύουν στον Αι Βασίλη και φοβούνται τους καλικάντζαρους και τις ζωόμορφες μεταμφιέσεις. Χαίρονται με τα ειδικά παιδικά έθιμα των Απόκρεω. Χαρακτηριστικό είναι το έθιμο του ‘Χάσκα’, που υπάρχει σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Τα παιδιά προσπαθούν να δαγκώσουν ένα βρασμένο και καθαρισμένο αυγό που αιωρείται κρεμασμένο από μία κλωστή. Δεν είναι τόσο εύκολο, όσο ακούγεται.

Τέλος, ο κομβικός ρόλος της φωτιάς στο Δωδεκαήμερο και τις Απόκριες (Φανοί, Μπουμπούνες, Κλαδαρές), έχει άμεση σχέση με την λατρεία του θεού  Ήλιου σε πολλές αρχαίες θρησκείες, π.χ., τον Ζωροαστρισμό. Ο ήλιος έπρεπε να εξευμενιστεί και να ρχσίσει να μεγαλώνει μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Επιπλέον, οι υπαίθριες φωτιές δημιουργούν τέλειο σκηνικό για υπαίθριους χορούς και γλέντια τις κρύες νύχτες του χειμώνα.

Η. Η στάση της Εκκλησίας

Το 221 μ.Χ., πρώτος ο εκκλησιαστικός συγγραφέας Σέξτος Ιούλιος Αφρικανός προσδιόρισε τα Χριστούγεννα στις 25/12. Προφανώς, η άποψη αυτή κυκλοφόρησε στους πρώτους Χριστιανούς νωρίτερα. Ίσως να υπήρξε και απευθείας επηρεασμός από άλλες αντίπαλες θρησκείες στο θέμα αυτό. Ειδικότερα, ο Μιθραϊσμός εξαπλώθηκε σε μεγάλο βαθμό στις τάξεις του Ρωμαϊκού στρατού, λόγω των εκστρατειών του σε περιοχές της Μέσης Ανατολής, κυρίως εναντίον των Περσών. Για κάποιο διάστημα ήταν σοβαρός αντίπαλος του Χριστιανισμού εντός της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. ΟΖωροαστρικός θεός Μίθρας θεωρείται ότι γεννήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου (αν και υπάρχουν επιστημονικές διχογνωμίες στο θέμα αυτό). Η μαθηματική πιθανότητα να ορίστηκε ανεξάρτητα την Ρωμαϊκή εποχή  η 25 Δεκεμβρίου σαν ημέρα γέννησης και του Χριστού και του Μίθρα είναι απειροελάχιστη (λιγότερη από 1 τοις χιλίοις). Ο Μίθρας συσχετίζεται και με το Σπήλαιο, που αναπαριστά το Σύμπαν στον Μιθραϊκό μύθο της ταυροκτονίας. Επομένως υπάρχει ο πειρασμός να συσχετιστεί η ημερομηνία γέννησης του Ιησού και η περί σπηλαίου αφήγηση με τις Μιθραϊκές παραδόσεις. Άλλωστε στην Ταρσό της Κιλικίας, πατρίδα  του Αποστόλου Παύλου λατρεύονταν ο Κιλίκιος Μίθρας.  Ήδη στα μέσα του 4ου μ.Χ. αιώνα, η ενιαία τότε εκκλησία όρισε τα Χριστούγεννα στις 25/12. Η πρώτη γραπτή αναφορά στα Χριστουγέννα γίνεται σε μια λίστα επισκόπων της Ρώμης του 354 μ.Χ. για το 336 μ.Χ.: “25 Dec.: natus Christus in Betleem Judeae.” Η αρχαιότερη Χριστουγεννιάτικη ομιλία εκφωνήθηκε από τον Μέγα Βασίλειο στην Καισάρεια της Καππαδοκίας το έτος 376 μ.Χ. Ο επίσημος ορισμός της 25ης Δεκεμβρίου σαν δημόσια αργία έγινε από τον  αυτοκράτορα Ιουστινιανό το 529 μ.Χ.

Παλιότερα, η Ορθόδοξη εκκλησία ακολουθούσε το Ιουλιανό ημερολόγιο και γιόρταζε τα Χριστούγεννα στις 25 Δεκεμβρίου με βάση αυτό ημερολόγιο, που ισοδυναμεί με τις 7 Ιανουαρίου με βάση το σημερινό Γρηγοριανό Ημερολόγιο που καθιερώθηκε στην Ελλάδα μόλις στις αρχές του 20^ου αιώνα(18/1/1923). Στην Ελλάδα οι λεγόμενοι παλαιοημερολογίτες, αλλά και επίσημες Ορθόδοξες Εκκλησίες (π.χ., η Ρωσική) ακολουθούν το Ιουλιανό ημερολόγιο και γιορτάζουν ακόμα και σήμερα τα Χριστούγεννα στις 7 Ιανουαρίου. Έτσι, αρκετά έθιμα του Δωδεκαημέρου στην Β. Μακεδονία και την Βουλγαρία πέφτουν στα μέσα Ιανουαρίου. Αξίζει να σημειωθεί ότι, με βάση το Ιουλιανό ημερολόγιο, η χρονική απόσταση Δωδεκαήμερου-Απόκρεω είναι αρκετά μικρή, μερικές χρονιές σχεδόν μόλις ενός μήνα. Το γεγονός αυτό βοηθά στην λογική σύνδεση των δύο αυτών περιόδων και των σχετικών εθίμων.

Τα Χριστούγεννα πλαισιώθηκαν και από πολλές άλλες θρησκευτικές γιορτές την περίοδο Δεκεμβρίου-Φεβρουαρίου. Η μισή (αρσενική) Ελλάδα γιορτάζει τις ονομαστικές γιορτές αυτή την περίοδο, όλες συνδεδεμένες με κάποιον Άγιο: Άγιος Νικόλαος, Άγιος Βασίλειος, Άγιος Αντώνιος, Άγιος Αθανάσιος, για να αναφέρω τους δημοφιλέστερους. Παλιότερα, κατά τα πεσιμόημερα (επίσημες μέρες), τα σπίτια των εορταζόντων φωταγωγούνταν και άνοιγαν για επισκέψεις και τραταρίσματα συγγενών και φίλων (γυναικοπαρεών μετά την εκκλησία, ανδροπαρεών το βράδυ). Η παράδοση αυτή είναι ακόμα ζωντανή σε μεγάλο μέρος της Μακεδονίας, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο.

Σημαντικότερος, από άποψη παραδόσεων, είναι ο εορτασμός του Αγίου Νικολάου στις 6 Δεκεμβρίου. O Άγιος Νικόλαος γεννήθηκε στα Πάταρα της Μ. Ασίας (σήμερα στην Τουρκία) και έγινε επίσκοπος Μύρων. Συμμετείχε στην 1η Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας. Πέθανε και ετάφη στα Μύρα στις 6 Δεκεμβρίου 343 μ.Χ. Διάφορες πόλεις, όπως το Bari (Ιταλία), Αττάλεια (Τουρκία), ακόμα και το μακρινό Newtown Jerpoint (Ιρλανδία), ισχυρίζονται ότι έχουν τον τάφο του Αγίου. Κατά την παράδοση,  ο Άγιος Νικόλαος προσευχήθηκε υπέρ καραβιού, το οποίο κινδύνευε στα ανοιχτά των Μύρων, προφανώς με ευτυχή κατάληξη για το πλοίο και τους ναυτικούς. Για τον λόγο αυτό, ο Άγιος θεωρείτε προστάτης των ναυτικών διεθνώς, αλλά και της Ελληνικής ναυτοσύνης ειδικότερα. Κατά την κατάκτηση της Λυκίας από τους Σελτζούκους Τούρκους τον 11ο αιώνα μ.Χ., τα λείψανά του Αγίου κλάπηκαν από Ιταλούς ναυτικούς και μεταφέρθηκαν στο Μπάρι της Ιταλίας, όπου και φυλάσσονται στον ονομαστό ναό San Nicola di Bari. Πέρα από την θρησκευτική πλευρά, η διεκδίκηση του Αγίου έχει σήμερα και την εμπορική της πλευρά, καθώς η γιορτή του σηματοδοτεί την  αρχή της εορταστικής περιόδου. Άλλωστε ο Άγιος Νικόλαος μετασχηματίστηκε σταδιακά στον SantaClaus, τον κατ’ εξοχήν αγαθό γέρο-προστάτη του καταναλωτισμού.

Μια άλλη πολύ σημαντική εορτή είναι η σύνδεση τις Πρωτοχρονιάς με τη μνήμη του Αγίου Βασιλείου Καισάρειας (1η Ιανουαρίου 379 μ.Χ.). Ο Άγιος Βασίλειος ήταν γνωστός για τις σπουδές του, και τη ευρεία γνώση των αρχαίων κλασικών. Μέχρι την εποχή του, ο Χριστιανισμός έβλεπε με καχυποψία καθετί εθνικό, ακόμα και την στα αρχαιοελληνική γραμματεία. Ο Άγιος συνέβαλε αποφασιστικά στην άμβλυνση αυτής της προκατάληψης. Τα Πρωτοχρονιάτικα βυζαντινά Κάλαντα έχουν άμεση αναφοράς και στον Άγιο Βασίλειο και στην παιδεία (‘χαρτί και καλαμάρι’).

Η ‘ἐν Τρούλλῳ Ἁγία καὶ Οἰκουμενική Πενθέκτη Σύνοδος’ συνεκλήθη από τον Αυτοκράτορα Ιουστινιανό τον Β’ στον Τρούλλο του Παλατίου της Κωνσταντινούπολης το 691 μ.Χ. Μεταξύ των άλλων ασχολήθηκε και με τα έθιμα του Δωδεκαημέρου, ειδικότερα των ρωμαικών Καλανδών, και των ελληνορωμαικών Βοτών και Βρουμαλίων (Βρούμος ήταν επίθετο του Διονύσου). Η Πενθέκτη σύνοδος καταδίκασε τις σχετικές µεταµφιέσεις µε τον 62o  κανόνα της εν Τρούλλω Οικουµενικής Συνόδου, λόγω της καταγωγής τους από τις εθνικές εορτές. Εμμέσως αποκηρύσσονται και οι μεταμφιέσεις των Απόκρεω. Παρατίθενται ο σχετικός Κανών που έχει και ιστορικό ενδιαφέρον, μιας και πλαγίως παραδέχεται την ευρεία διάδοση των Διονυσιακών γιορτών σχεδόν πάνω από πέντε αιώνες μετά την καθιέρωση της Χριαστιανικής θρησκείας στην Ρωμαική Αυτοκρατορία. Παρ όλη την εχθρική στάση της επίσημης Εκκλησίας, τα έθιμα αυτά επέζησαν μέχρι τις μέρες μας, χωρίς, φυσικά, τον αρχικό ειδωλολατρικό χαρακτήρα τους. Εξ ου και η άτυπη ανοχή της σημερινής Εκκλησίας.

Κανὼν ΞΒ’ της εν Τρούλλω Οικουµενικής Συνόδου

‘Τάς οὕτω λεγομένας Καλάνδας, καὶ τὰ λεγόμενα Βοτά, καὶ τὰ καλούμενα Βρουμάλια, καὶ τὴν ἐν τῇ πρώτῃ τοῦ Μαρτίου μηνὸς ἡμέρᾳ ἐπιτελουμένην πανήγυριν, καθάπαξ ἐκ τῆς τῶν πιστῶν πολιτείας περιαιρεθῆναι βουλόμεθα. Ἀλλὰ μὴν καὶ τὰς τῶν γυναίων δημοσίας ὀρχήσεις, ὡς ἀσέμνους, καὶ πολλὴν λύμην καὶ βλάβην ἐμποιεῖν δυναμένας, ἔτι μὴν καὶ τὰς ὀνόματι τῶν παρ’ Ἕλλησι ψευδῶς ὀνομασθέντων θεῶν ἢ ἐξ ἀνδρῶν, ἢ γυναικῶν γινομένας ὀρχήσεις, καὶ τελετάς, κατά τι ἔθος παλαιόν, καὶ ἀλλότριον τοῦ τῶν Χριστιανῶν βίου, ἀποπεμπόμεθα, ὁρίζοντες, μηδένα ἄνδρα γυναικείαν στολὴν ἐνδιδύσκεσθαι, ἢ γυναῖκα τὴν ἀνδράσιν ἁρμόδιον. Ἀλλὰ μήτε προσωπεῖα κωμικά, ἢ σατυρικά, ἢ τραγικὰ ὑποδύεσθαι· μήτε τὸ τοῦ βδελυκτοῦ Διονύσου ὄνομα, τὴν σταφυλὴν ἐκθλίβοντας ἐν ταῖς ληνοῖς, ἐπιβοᾷν· μηδὲ τὸν οἶνον ἐν τοῖς πίθοις ἐπιχέοντας γέλωτα ἐπικινεῖν, ἀγνοίας τρόπῳ ἢ ματαιότητος, τὰ τῆς δαιμονιώδους πλάνης ἐνεργοῦντας. Τοὺς οὖν ἀπὸ τοῦ νύν τι τῶν προειρημένων ἐπιτελεὶν ἐγχειροῦντας, ἐν γνώσει τούτων καθισταμένους, τούτους, εἰ μὲν κληρικοὶ εἶεν, καθαιρεῖσθαι προστάσσομεν· εἰ δὲ λαϊκοί, ἀφορίζεσθαι.’

Τα Βοτά και τα Βρουμάλια ήταν γιορτές προς τιμήν του Πανός και του Διονύσου (Βρομίου, δηλαδή θορυβώδους), αντίστοιχα. Η συνήχηση ‘Βοτά’ και ‘Φώτα’ είναι χαρακτηριστική και ίσως δεν είναι τυχαία (αν και δεν υπάρχει σχετική απόδειξη.

Σημειωτέον ότι η Κυριακή της Τυρινής είναι και Κυριακή της Συγχώρεσης. Έτσι ο κύκλος: αμαρτία (Δωδεκαήμερο και Απόκρεω)-Συγχώρεση (Κυριακή της Συγχώρεσης)- Εξάγνιση (Καθαρή Δευτέρα, Σαρακοστή) μπορεί να συνεχίζετε αδιάλειπτα.

Την περίοδο αυτή, η Εκκλησία δεν ξεχνάει ούτε τους νεκρούς. Κατά το Ψυχοσάββατο πριν από την Κυριακή της Απόκρεω, με τα Μνημόσυνα των κεκοιμημένων οι πιστοί ζητούν την Θεία μακροθυμία όχι μόνον για τους ζωντανούς, αλλά και για τους κεκοιμημένους. Άλλωστε, η επόμενη ημέρα είναι αφιερωμένη στη Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου.

Η Εκκλησία, ιδιαίτερα η Ορθόδοξη, πάντα τόνιζε την πνευματική σημασία των Χριστουγέννων και των υπόλοιπων εορτών του Δωδεκαημέρου και των Απόκρεω. Ποτέ δεν είδε με καλό μάτι την εκκοσμίκευση. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο Ναζιανζηνός, ήδη από τα μέσα του 3^ου μ.Χ. αιώνα επέκρινε τους «υπερβολικούς εορτασμούς». Αν και ανέκαθεν υπήρχε η διάθεση για υλικές απολαύσεις την περίοδο του Δωδεκαήμερου και των Απόκρεω, ο καταναλωτισμός εισέβαλε ‘εκ της Δύσης’ για τα καλά από τις αρχές του 20^ου αιώνα και εντάθηκε μέσα στην μεταπολεμική ευμάρεια. Έκτοτε, δίνει τον κυρίαρχο τόνο στους εορτασμούς. Σήμερα, το Δωδεκαήμερο είναι η κύρια καταναλωτική περίοδος που καθορίζει τους εμπορικούς τζίρους στα τέλη της κάθε χρονιάς.

Θ. Για να συμμετάσχετε

Όλα τα έθιμα του Δωδεκαημέρου και των Απόκρεω είναι τοπικά. Αυτό σημαίνει ότι οι κάτοικοι συμμετέχουν στα έθιμα της πόλης ή του χωριού τους, άντε και σε κάποια πολύ γειτονικά. Το πιθανότερο είναι να μην ξέρουν και να μην έχουν πάει σε άλλες εκδηλώσεις, εκτός από κάποιες πολύ κεντρικές και γνωστές (π.χ., σε πρωτεύουσες νομών). Βέβαια τα πράγματα άλλαξαν τελευταία με την ενημέρωση μέσω τηλεόρασης και διαδικτύου και με την ευκολία μετακίνησης, αλλά όχι δραστικά.

Επομένως μην περιμένετε ακριβή πληροφόρηση για τα δρώμενα της περιοχής από τους ντόπιους, παρ’ όλη την διάθεσή τους να βοηθήσουν. Πολλές φορές, η ενημέρωση από τους Δήμους ή/και τους διοργανωτές της κάθε εκδήλωσης είναι αποσπασματική, της τελευταίας στιγμής και συνήθως ασαφής, όσον αφορά τον τόπο, χρόνο και την περιγραφή της εκδήλωσης. Ο παρακάτω κατάλογος μπορεί να σας βοηθήσει να κάνετε έναν ικανοποιητικό γενικό προγραμματισμό της επίσκεψής σας. Είναι όμως σκόπιμο να επιβεβαιώσετε τις πληροφορίες, π.χ. με τηλεφωνήματα στους Δήμους, ειδικά για τις μικρότερες εκδηλώσεις (που είναι και οι πλέον αυθεντικές) , διότι η διοργάνωση κάθε εκδήλωσης μπορεί πολύ εύκολα να αλλάξει χωρίς ενημέρωση.Τέλος, λίγο διάβασμα στο διαδίκτυο θα σας διαφωτίσει για το τι μπορείτε να περιμένετε και να σας βοηθήσει να ζήσετε πολύ όμορφες εμπειρίες.

0. Προεόρτια

Τσιρι-Βάρβαρα: Αμύνταιο, 3 Δεκεμβρίου

Κουδούνια: τα βράδυα του Δεκέμβρη σε πολλά χωριά της Δ. Μακεδονίας

Γουρνοχαρές: Αυτοσχέδια ή οργανωμένα γλέντια σχετικά με το σφάξιμο του χοίρου, σε πολλά χωριά της Δ. Μακεδονίας, τις μέρες πριν/γύρω από τα Χριστούγεννα.

1. Δωδεκαήμερο

Η Δ. Μακεδονία είναι το επίκεντρο των δρώμενων του Δωδεκαήμερου. Κατανένονται στις εξής χρονικές ενότητες:

Α) Κολιαντα-φωτιές στις 23/12 (νομοί Φλώρινας, Καστοριάς, επαρχία Βοίου),

Β) Σούρβα-Μπουμπουσιάρια-καρναβάλια Πρωτοχρονιάς (30/12-2/1 και 5-6/1) στην επαρχία Βοίου και εν μέρει στον νομό Καστοριάς.

Γ) Φώτα (6-8/1) στην Σιάτιστα και Καστοριά

Δ) Μωμόγεροι, ποντιακό έθιμο κυρίως σε χωριά της Κοζάνης (Αλωνάκια, Αγ. Δημήτριος, Ασβεστόπετρα, Καρυοχώρι, Κομνηνά, Πρωτοχώρι, Σκήτη, Τετράλοφος, Μεσοποταμία, Πλατανιά, Σιταγροί) σε διαφορετικές ημερομηνίες όλο το Δωδεκαήμερο. Έχει καταχωρηθεί στην ‘Αυλη Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά της UNESCO.

Πρόγραμμα δρώμενων του Δωδεκαήμερου στην Δ. Μακεδονία:

1.1. Χριστούγεννα

23/12: Το βράδυ Κόλιαντα στην Σιάτιστα, Εράτυρα, Γαλατινή, Βλάστη, Καρδιά και διάφορες πόλεις και χωριά της Δυτικής Μακεδονίας.
23/12: Το βράδυ Κλαδαριές (φωτιές) στην Σιάτιστα και το Μικρόκαστρο Κοζάνης.

23/12: Το βράδυ Φωτιές στην Φλώρινα και και πολλά χωριά της (π.χ., Άλωνα, Αγ. Παντελεήμων, Αετός, Βαρικό, Πεδινό).

23/12: Το βράδυ Φωτιές στην Φλώρινα και πολλά χωριά της (πχ Αγ. Παντελεήμων, Αετός, Βαρικό, Πεδινό)

23/12- Φωτιές στην περιοχή Πρεσπών (23/12: Τρίγωνο, Βατοχώρι, Κώττας, 24/12: Αγ. Γερμανός, Λευκώνας, Ανταρτικό, 30/12: Πύλη, Ψαράδες, 7/1: Λαιμός)

23/12: Το βράδυ Κόλεντα και Μπουμπούνες (φωτιές) σε πολλά χωριά της Καστοριάς (π.χ. Κορησός, Μακροχώρι, Βέργα, Μεσοποταμίας, Χαλάρα, Χιλιόδενδρο, Βυσσινιά, Μεταμόρφωση, Κολοκυνθού, Τοιχιό, Λιθιά, Δισπηλιό, Μαυροχώρι, Μανιάκοι, Πολυκάρπη)

23/12: Το βράδυ Κόλιντα και φωτιές σε πολλά χωριά της Αλμωπίας (π.χ., Όρμα, Λουτράκι, Πρόμαχοι)

25-26/12: Μωμόγεροι στον Αγ. Δημήτριο και στον Τετράλοφο Κοζάνης

26/12: Γουρνοχαρές στην Νεάπολη και τον Αυγερινό Κοζάνης

28-29/12: Μωμόγεροι στην Σκήτη Κοζάνης.

1.2 Σούρβα-Πρωτοχρονιά

30/12: Σούρουβα στην Σιάτιστα και στο Μικρόκαστρο Κοζάνης, Σούρβα στην Εράτυρα

30/12: Το βράδυ Σούρβα και φωτιές σε πολλά χωριά της Αλμωπίας (π.χ., Όρμα, Λουτράκι, Πρόμαχοι)

31/12: Καμήλα στην Αιανή Κοζάνης

31/12-2/1: Ιανουαρίου Καρναβάλι/Πατερίτσα στο Άργος Ορεστικό

31/12-1/1: Καρναβάλι στο Βαρικό Φλώρινας

31/12-1/1: Μωμόγεροι στα Αλωνάκια Κοζάνης

1-2/1: Μωμόγεροι στο Πρωτοχώρι Κοζάνης

1-2/1: Μπουμπουσιάρια στην Εράτυρα, Μπουμπαραίοι στο Επταχώρι Καστοριάς

1/1: Ρουγκατσάρια/Κουδουνάδες/Μπουμπουσιάρια στη Γαλατινή, Μπουμπουσιάρια στην Βλάστη, στον Πελεκάνο, Κοκκώνες και Γκέγκηδες στο Εμπόριο Κοζάνης, Τσολιάς στην Αναρράχη Κοζάνης, Χορός της γκαχελώνας στο Μικρόκαστρο Κοζάνης, Αργκουτσάρια στην Κλεισούρα Καστοριάς, Μπaμπάρια στον Παπαγιάννη Φλώρινας,Μπaρμπαρένια/Γκιάολοι στα Άλωνα Φλώρινας,Καπεταναραίοι στο Πλατανόρρευμα Κοζάνης, Ρουγκατσάρια σε χωριά των Γρεβενών (π.χ. Αγ. Γεώργιος, Κληματάκι, Παλιουριά, Αμυγδαλιές, Μ. Σειρήνι, Ροδιά, Μηλιές).

1/1: Μωμόγεροι στο Ρυάκιο Κοζάνης

2/1: Καρναβάλι στην Γέρμα Καστοριάς.

1.3 Φώτα

5-6/1: Μπουμπουσιάρια στην Σιάτιστα.

6/1: Κυργιαλέησον στο Καρπερό Γρεβενών, Φλάμπουρα στην Εράτυρα Κοζάνης.

7/1: Μωμόγεροι στην Μεσοποταμία Καστοριάς.

6-8/1: Ραγκουτσάρια στην Καστοριά. 8/1 Πατερίτσα: παρέλαση μπουλουκιών.

Δρώμενα του Δωδεκαήμερου σε γειτονικές περιοχές:

23/12: Κόλεντα, χωριά Αλμωπίας και Άρνισσα Πέλλας

30-31/12: Σούρβα, χωριά Αλμωπίας (Λουτράκι, Όρμα, Πρόμαχοι κτλ)

1/1: Μπαμπαλιούρια, Λιβάδι Ολύμπου, Γκαμήλα Γιαννιτσά

4-5/1: Ρουγκάτσια, χωριά της Καρδίτσας (πχ, Αγ. Τριάδα, Καλλιφώνι, Πορτίτσα, Προάστιο)

3-6/1: Ρουγκάτσια, Ρουμλούκι (περιοχή γύρω από την Αλεξάνδρεια Ημαθίας)

5/1: Κάψιμο του καλικάντζαρου στον Άνω Άγιος Ιωάννης Πιερίας, Σάγια στην Νέα Καρβάλη Καβάλας.

5-6/1: Φωταροί στο Παλαιόκαστρο Χαλκιδικής, Φούταροι στον Άγιο Πρόδρομο Χαλκιδικής.

6/1: Καβούκι στον Ζάρκο Τρικάλων, Σκούφοι στο Μεγαλόβρυσο Αγιάς Λάρισας.

6/1: Τζαμαλάρια στην Άρνισσα Πέλλας, Ιπποδρομίες στην Νάουσα, Αραπλούκι στον Προφήτη Λαγκαδά, Λουγκατζάρια στο Μόδι Θεσσαλονίκης, Έθιμο με το κυπαρίσσι και τα πορτοκάλια στο Ασβεστοχώρι Θεσσαλονίκης.

6/1: Αράπηδες Νικήσιανη, Μοναστηράκι, Ξηροπόταμος, Χαράπια Παγονέρι, Δράμας

6-7/1: Γκαμήλα και ο γάμος της Μανιώς στην Γαλάτιστα Χαλκιδικής, Σίχνα στο Λιτόχωρο Πιερίας

6-8/1: ΜπαμπούγεραΚαλή Βρύση Δράμας, Μπάμπιντεν Πετρούσσα ΔράμαςΜπάρα-Αράπηδες-ΑρκούδαΒώλακας Δράμας

7/1: Γκαλιώρα στην Κάτω Καμήλα Σερρών

2. Αγ. Τρύφων, προστάτης αμπελουργών

 Γουμένισσα, Ν.Αγχίαλος (κουρμπάνι), Σιάτιστα, Εράτυρα, 1 Φεβρουαρίου

3. Απόκριες

• Φεστιβάλ Κωδονοφορίας, (Θεσσαλονίκη)
• Τσικνοπέμπτη: Θεσσαλονίκη και σε όλη η Μακεδονία, Φωτιές (Σέρρες)
• Φανοί: Κοζάνη, Σέρβια (και χωριά της περιοχής), Λιβαδερό, Λιτόχωρο Πιερίας, χωριά Γρεβενών (π.χ. Πρόσβορο, Μηλιές)
• Μπούλες: Νάουσα
• Αποκριάτικα καρναβάλια: Πολύγυρος, Σήμαντρα, Πολύχρονο, Επανωμή, Λαγκαδάς, Ξινό νερό Φλώρινας, Έδεσσα, Σκύδρα, Κρύα Βρύση Πέλλας, Καρατζοβίτικο καρναβάλι (Αριδαία), Σιδηρόκαστρο, Θάσος
• Μπουμπούνες: Φωτιές στην Καστοριά, Λέχοβο
• Τζιουντζιουνάτε: Φωτιές στην Δροσοπηγή, Φλάμπουρο Φλώρινας
• Παλιαπούλιες: Άργος Ορεστικό
• Τσικνοπέμπτη: Θεσσαλονίκη και σε όλη τη Μακεδονία, Φωτιές (Σέρρες)
• Φανοί: Κοζάνη, Λιτόχωρο Πιερίας, χωριά Γρεβενών (π.χ. Πρόσβορο, Μηλιές)
• Μπούλες: Νάουσα
• Αποκριάτικα καρναβάλια: Πολύγυρος, Λαγκαδάς, Ξινόνερό Φλώρινας, Έδεσσα, Σκύδρα, Κρύα Βρύση Πέλλας, Θάσος
• Μπουμπούνες: Καστοριά
• Κλαδαρές: Εράτυρα, Δ. Μακεδονία
• Κωδονοφόροι: Σοχός, Κεντρική/Ανατολική Μακεδονία
• Μπαμπούγερα: Βαμβακόφυτο, Φλάμπουρο Σερρών
• Κλαπουτάρκα: Έδεσσα
• Καρναβάλι: Ξυνό Νερού, Σοχός, Λέχοβο
• Καλόγερος: Σέρρες (Καθαρή Δευτέρα).
• Γκαμήλα: Πρόδρομος Αλμωπίας, Βασιλικά Θεσσαλονίκης
• Αθυροστομίες: Παναγία Θάσου
• Αερόστατα: Πεντάλοφος Κοζάνης (Καθαρή Δευτέρα).

Δρώμενα των Απόκρεω με παρόμοιο περιεχόμενο σε γειτονικές περιοχές και στην υπόλοιπη Ελλάδα:

• Μπουρανί: Τύρναβος, Συκούριο
• Σεργιάνι: Παλαμάς
• Κωδωνοφόροι: Αγναντερό Καρδίτσας
• Τζαμάλες: Γιάννενα
• Καρναβάλια και φωτιές: Μαστοροχώρια Ιωαννίνων (πχ. Δροσοπηγή)
• Προσώπεια και φωτιές: Δερβιτσάνη Δρόπολης
• Ανάποδος γάμος: Μάνδρα Αβδήρων Ξάνθης
• Μπέης: Διδυμότειχο και στα χωριά του Αρδα και του Ερυθροποτάμου
• Κουδουνάτοι: Μεσότοπος Λέσβου
• Περικεφαλαία και καρναβάλια: Αγιάσος Λέσβου
• Γέρος/Κορέλα (Καρναβάλι): Σκύρος
• Τα Κουκιά: Ερέτρια Εύβοιας
• Κουδουναραίοι: Δίστομο
• Κουδουνάτοι και Xοιροσφάισματα: Νάξος
• Γενιτσαρίστικος χορός: Λεχαινά Ηλείας,
• Φωτιές: Μεσσήνη
• Χορός των παπάδων: Κορφιάτικος Γάμος, Κέρκυρα
• Παρέα του τράγου (Καρναβάλι): Λαγκάδια Γορτυνίας
• Μακαρούνα: Κάρυστος (Καθαρή Δευτέρα)
• Δράκος και δρακούδι: Καλαμάτα, Δολοί Μεσσηνίας
• Καρναβάλι του Μαλλιαρού: Μαγγανιακό Μεσσηνίας
• Καρναβάλι Νέδουσας Μεσσηνίας, (Καθαρή Δευτέρα)
• Καμήλα: Κάινα Αποκορώνου Χανίων.

Άλλα αποκριάτικα έθιμα στην υπόλοιπη Ελλάδα (μη εξαντλητικός κατάλογος):

• Τσικνοπέμπτη: σε όλη την Ελλάδα, Κορφιάτικα Πετεγολέτσα (Κέρκυρα)
• Αποκριάτικα Καρναβάλια: Ξάνθη, Πρέβεζα, Πάτρα, Ναύπλιο, Άμφισσα, Ορχομενός, Χαλκίδα, Αττική/Αθήνα/Πειραιάς (Αγ. Ιωάννης Ρέντη, Μεταξουργείο, Άλιμος, Μοσχάτο, Αγ. Δημήτριος), Καρλόβασι Σάμου, Ύδρα, Μέθανα, Αγκίστρι, Σύρος, Κουφονήσια, Ηράκλειο Κρήτης, Κέρκυρα, Ζάκυνθος, Κεφαλονιά (Αργοστόλι, Ληξούρι, Πόρος)
• Βενετσιάνικος γάμος: Ζάκυνθος
• Γιατρούδες: Μπάντιδες, Γαϊτανάκι, Γκαμήλα, Άρτα
• Καραγκούνικος γάμος: Βασιλική Τρικάλων
• Στοιχειά και Καρναβάλι: Άμφισσα
• Ντοτόροι και νοδάροι: Σωκράκι, Άνω Κορακιάνα και άλλα χωριά της Κέρκυρας.
• Τράτα: Σκόπελος
• Καπετάνιος: Αμοργός, Σέριφος
• Καμουζέλες: Λέρος, Κω, Σύμη
• Καντάδα και Καρναβάλι: Ρέθυμνο
• Βλάχικος γάμος: Θήβα, Καλαμάτα
• Μόστρα (Χίος), Καρκαλούσες (Πυργί), Διπλός (Βολισσός), Αγάς (Μαστιχοχώρια)
• Γαϊτανάκι: Λιβαδειά και πολλές άλλες πόλεις της Ελλάδας
• Κούλουμα και χαρταετοί: σε όλη την Ελλάδα (Καθαρή Δευτέρα)
• Αλευρομουτζουρώματα: Γαλαξίδι, (Καθαρή Δευτέρα)
• Καντής, καμήλα, αρπαγή της νύφης, μουτζούρωμα: νομός Ρεθύμνου (Γεράνι, Μέρωνας, Μελιδόνι Μυλοποτάμου, Γεράνι, Αρμένοι, Ανώγεια, Αμάρι, Καθαρή Δευτέρα)
• Καλογεροδευτέρα: Καλαμπάκι Δράμας (Καθαρή Δευτέρα)
• Του Κουτρούλη ο γάμος: Μεθώνη Μεσσηνίας (Καθαρή Δευτέρα)
• Λαϊκό Δικαστήριο των Ανήθικων Πράξεων: Κάρπαθος (Καθαρή Δευτέρα)
• Λαϊκό Δικαστήριο των Ανήθικων Πράξεων, Κάρπαθος, (Καθαρή Δευτέρα)
• Αερόστατα, Καλαμάτα (Καθαρή Δευτέρα).

Ι. Δωδεκαήμερο και Απόκριες στον εκτός συνόρων κόσμο

Στο βόρειο ημισφαίριο, το Δωδεκαήμερο συμπίπτει με την περίοδο της αργίας και της αφθονίας. Όλα τα γεωργικά αγαθά (δημητριακά, φρούτα, λαχανικά) έχουν συλλεχθεί και συντηρηθεί. Το κρέας (κυρίως χοιρινό) αφθονεί μετά τα χοιροσφάγια (Νοέμβριος και κυρίως Δεκέμβριος). Το νέο κρασί είναι άφθονο. Τα αποστάγματα (πχ ρακί, τσίπουρο) μόλις έχουν βγει από τα καζάνια. Οι γεωρικές εργασίες έχουν τελειώσει, εξ αιτίας του παγετού και του χιονιού. Όλα είναι διαθέσιμα για καθημερινές μικρές γιορτές (πχ βεγγέρες και νυχτέρια) ή μεγαλύτερες (καρναβάλια διαφόρων ειδών). Η φωτιά παίζει μεγάλο ρόλο: και ζεσταίνει και αναπαριστά ή εξορκίζει τον ήλιο που πρώτα φθίνει (μέχρι το χειμερινό ηλιοστάσιο στις 21 Δεκεμβρίου) και μετά ανασταίνεται. Κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, οι Σλάβοι γιόρταζαν τα προχριστιανικά Korochun ή Kolυada ή Koleda που σαν όρος μοιάζει πολύ με τα σημερινά Κόλιαντα της προπαραμονής των Χριστουγέννων στην Μακεδονία. Στην Ελλάδα όμως προτιμάται η ετυμολογία της λέξης Κάλαντα από το ρωμαικό calendae (πρώτη μέρα του μήνα).

Ήδη από τους πρώτους αιώνες μ.Χ., ο εορτασμός του Αγίου Νικολάου, διαδόθηκε σε όλη την Χριστιανοσύνη. Η γιορτή του Αγίου Νικολάου (St Mikuláš day, St. Nicholasday) είναι από τις λίγες γιορτές Αγίων που, μέχρι σήμερα, γιορτάζονται την ίδια μέρα του χρόνου (6 Δεκεμβρίου) από διάφορα Χριστιανικά δόγματα, π.χ., την Ορθόδοξη, Καθολική και Προτεσταντικές Εκκλησίες. Στις Ορθόδοξες χώρες, η γιορτή αυτή σηματοδοτεί την έναρξη της γιορτινής περιόδου που οδηγεί στο Δωδεκαήμερο. Ειδικά στην Δύση, ο Άγιος Νικόλαος έλαβετην μορφή του καλόβουλου γέρου που δίνει δώρα στα παιδιά. Η παράδοση αυτή είναι έντονη στην Ολλανδία,  όπου ο Sinterklaas, και ο νέγρος βοηθός τουZwartePiet, μοιράζουν δώρα στα παιδιά. Λέγεται ότι κατά την Μεταρρύθμιση, ο Λούθηρος προσπάθησε να μεταφέρει την συνήθεια αυτή στις μέρες των Χριστουγέννων. 

Η μεταχρονολόγηση αυτή πέτυχε σε πολλές χώρες πολύ αργότερα, χάρις στην CocaCola, πουτο 1931 λάνσαρε, με πολύ επιτυχία, τον SantaClaus (παραφθορά του Sankt Nikolaus), τον αγαθό γέροντα που μοιράζει δώρα (κατά προτίμηση κοκακόλες) τα Χριστούγεννα. Βεβαίως ο SantaClaus απέκτησε κόκκινα ρούχα, για να ταιριάζει με τα χρώματα της CocaCola. Χάρις και στην δημοφιλία του Αγίου Νικολάου σαν προστάτη των απανταχού ναυτικών (μεταξύ αυτών και των Σκανδιναβών), ο SantaClaus σχετίστηκε με το χιόνι (σε όμορφη αντίθεση με την κόκκινη στολή του) και απέκτησε έλκηθρο που το σέρνουν τάρανδοι.   Πολύ σύντομα, ο SantaClaus, ‘μοιράζοντας’ κάθε είδους δώρα σε μικρούς και μεγάλους,  έγινε ο παγκόσμιος κήρυκας ενός ξέφρενου Χριστουγεννιάτικου καταναλωτισμού παγκόσμιας εμβέλειας. Παρ’ όλη την ανάπτυξη και άλλων καταναλωτικών προτύπων, π.χ., γιορτή Αγίου Βαλεντίνου, και πιο πρόσφατα το Halloweenκαι η BlackFriday, η Χριστουγεννιάτικη κατανάλωση παραμένει αξεπέραστη, με εξαίρεση ίσως την κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών κατά τις καλοκαιρινές διακοπές

Στην καθ’ ημάς Ανατολή, στις αρχές της δεκαετίας του 50, ο χοντρός SantaClaus έγινε η μοντέρνα έκδοση του Αϊ-Βασίλη, αγαθό κακέκτυπο του σεβαστού Ορθόδοξου Αγίου με το ίδιο όνομα. Σε αυτόν τον μετασχηματισμό βοήθησε και η έντονη πολιτιστική Αμερικανική επιρροή στην μετεμφυλιακή Ελλάδακαι μέσω της οικονομικής επιρροής (σχέδιο Μάρσαλ) αλλά και μέσω των Χριστουγεννιάτικών καρτών που έστελναν οι Ελληνοαμερικάνοι στους συγγενείς τους.  Είναι εντυπωσιακή η γρήγορη μετάλλαξη αυτών των εθίμων στην εποχή μας, που έγινε σχεδόν μέσα στην διάρκειαμόνον μιας ανθρώπινης γενιάς. Είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πόσα και τι διαφορετικά πολιτιστικά και θρησκευτικά στοιχεία μπόρεσε να συγκεράσει ο καπιταλισμός την περιόδο της πιό έντονης ανάπτυξής του, ώστε να μεγιστοποιήσει το εμπορικό κέρδος.

Ο γιορτασμός των Επιφανείων (Epiphany day) στην Δυτική Ευρώπη συμπίπτει με τα Ορθόδοξα Φώτα ή Θεοφάνεια (6/1), αλλά παίρνει άλλο νόημα: οι Δυτικοί τονίζουν την επίσκεψη των Τριών Μάγων στον Ιησού. Στην Ισπανία οργανώνονται παρελάσεις (Cabalgatas Los Reyes Magos). Παρελάσεις γίνονται και σε άλλες Δυτικές χώρες μέχρι την Βαλτική, π.χ., Λιθουανία.  Κατά τα Φώτα, οι Ορθόδοξοι γιορτάζουν την βάπτιση του Ιησού στον Ιορδάνη. Για τον λόγο αυτό, σε πολλές Ορθόδοξες χώρες τα έθιμα των Φώτων περιστρέφονται γύρω από το νερό: στην Ρουμανία και την Ουκρανία πιστοί πέφτουν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν τον σταυρό ή απλά να δροσιστούν. Στο Καλοφέρ της Βουλγαρίας, οι πιστοί, αψηφώντας το κρύο, πέφτουν μέχρι την μέση στα παγωμένα νερά του ποταμού Τούντζα μαζί με τις γκάιντες και τα νταούλια τους! Μάλιστα αυτό θεωρείται ένδειξη ανδρισμού και εθνικοφροσύνης. Στο Pietrosani της  Ρουμανίας οργανώνονται ιππικοί αγώνες.  Σε όλη την Χριστιανοσύνη,   γιορτασμός των Θεοφανείων σημαίνει το τέλος των εορτών (και του Δωδεκαήμερου).

Σε πολλές Ορθόδοξες χώρες, π.χ., στην Ανατολική Ευρώπη, Ρωσία, στην Μ. Ανατολή (Ορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων), αλλά και Κόπτες της Αιγύπτου και στην Αιθιοπία τα Χριστούγεννα εορτάζονται με το παλιό (Ιουλιανό ημερολόγιο) στις 7 Ιανουάριου. Στη Αίγυπτο, τα παιδάκια περιμένουν ανυπόμονα τον Baba Noel (τον δικό τους Αϊ-Βασίλη) να τους φέρει δώρα τα Χριστούγεννα. Στην Αιθιοπία, την ημέρα των Χριστουγέννων φοριέται το netela, ένα παραδοσιακό λευκό φόρεμα.  Στην Συρία, ανάλογα με το Χριστιανικό δόγμα που ακολουθά κανείς, τα Χριστούγεννα γιορτάζονται είτε στις 25/12 είτε στις 6/1 (με το Ανατολικό Ορθόδοξο ημερολόγιο). Η γιορτινή περίοδος ξεκινά με την γιορτή της Αγ. Βαρβάρας στις 4/12 ή 17/12. Παρ’ ότι μόνον το 10% των Σύριων είναι χριστιανοί, τα Χριστούγεννα εορτάζονται ευρύτατα και όλοι εύχονται στους γείτονες τους Milad Majid (Καλά Χριστούγεννα). Στην Αφρική, ο Βέρβεροι, αυτόχθονες κάτοικοι της περιοχής του Άτλαντα (κυρίως στο Μαρόκο και την Αλγερία), παρότι Μουσουλμάνοι, γιορτάζουν τη Πρωτοχρονιά τους στις 12 Ιανουαρίου. Η γιορτή ονομάζεται Yennayer, που στα Βερβερικά σημαίνει ‘πρώτος μήνας’, αν και το πιθανότερο είναι το όνομα αυτό να προέρχεται από το Λατινικό ‘Januarius’, μιας και κάποτε η περιοχή αυτή ήταν μέρος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η Βερβέρικη Πρωτοχρονιά γιορτάζεται με πολλά όμορφα δρώμενα και, βέβαια, ειδικά φαγητά για την περίσταση.   Στην Αιθιοπία, τα Θεοφάνια (Timkat) γιορτάζονται στις 19 Ιανουαρίου. Στους εορτασμούς εμφανίζεται στολισμένη η Κιβωτός της Διαθήκης, τα νερά αγιάζονται και πολλοί πιστοί κάνουν συμβολικό βάπτισμα στο νερό.

Στις ΗΠΑ, στην περιοχή των Γερμανόφωνων μειονοτήτων της Πενσυλβάνια (Pennsylvania Dutch), ο ερχομός της άνοιξης γιορτάζεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Κάθε 2 Φεβρουαρίου (Groundhog Day), οι κάτοικοι παρατηρούν το ξύπνημα ενός τρωκτικού (Groundhog) από την χειμερία νάρκη του, και ανάλογα προβλέπουν τον καιρό του επόμενου διαστήματος. Το έθιμο είναι πολύ παλιό και προϋπήρχε στην Βόρεια Ευρώπη.  Με την έλευση εκεί του Χριστιανισμού, συνδυάστηκε με την χριστιανική γιορτή Lichtmess (Candlemas). Όταν οι χριστιανικές κοινότητες των Amish και Mennonite εγκατέλειψαν την Γερμανία για να εγκατασταθούν στην πιο ανεκτική πολιτεία της Πενσυλβάνια των ΗΠΑ, οι άποικοι προσάρμοσαν το σχετικό έθιμο στις συνήθειες του έξυπνου τετράποδου που βρήκαν στην νέα πατρίδα τους.

Οι Απόκριες, η περίοδος πριν την Σαρακοστή (Lent), γιορτάζονται με ποικίλους τρόπους σε όλον τον Χριστιανικό κόσμο. Στην Ανατολική Ορθόδοξη Ευρώπη, οι γιορτασμοί της Maslenitsa είναι πολυποίκιλοι, αλλά και αρκετά σεμνοί. Συγκεράζουν πανάρχαια  στοιχεία της Σλαβικής μυθολογίας και της Ορθόδοξης Χριστιανικής παράδοσης.  Σε σύγκριση με τους Σλάβους, τα Δυτικά καρναβάλια, που ξεπηδούν παντού σε όλη την Δυτική και Νότια Ευρώπη κατά την Αποκριάτικη περίοδο, έχουν έντονο το ερωτικό στοιχείο.

Τα μακριά χειμωνιάτικα βράδια προσφέρονται για ερωτικές περιπτύξεις (κυρίως νόμιμες). Εξ ου και το έντονα ερωτικό στοιχείο μερικών εθίμων, ιδιαίτερα των καρναβαλιών. Ταιριάζει δε και με την γονιμοποίηση της γης στην επερχόμενη άνοιξη. Η περίοδος των Καρναβαλιών (από το Λατινικό carnemlevare) ή Απόκρεω είναι ουσιαστικά η συνέχεια του Δωδεκαημέρου. Στην Ορθόδοξη παράδοση, η Αποκριές συμπίπτουν με το Τριώδιο, δηλαδή τις τρείς εβδομάδες πριν την Σαρακοστή.  Συμπίπτουν και με το τέλος των χειμερινών εορτασμών. Δεν μπορεί να γίνει και αλλιώς. Τον Μάρτη και τα ξύλα και τα τρόφιμα τελειώνουν. Παλιότερα και λίγα ήταν και δεν μπορούσαν να συντηρηθούν για πολύ.  Μέχρι να βγει η ανοιξιάτικη σοδειά, η χριστιανική Σαρακοστή (Lent) είναι μιά βολική λύση για όλους: και για την Εκκλησία με αποχή από ακολασίες και για τους πιστούς (για να δικαιολογήσουν το άδειο στομάχι τους). 

Ακόμη και η Ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου (14 Φεβρουαρίου, γιορτή των ερωτευμένων) φαίνεται να προέρχεται από την Ρωμαϊκή παγανιστική γιορτή Lupercalia που γιορτάζονταν στα μέσα Φεβρουαρίου και αφορούσε τη γονιμότητα. Τα νεαρά αγόρια μαστίγωναν νεαρές γυναίκες με λωρίδες από το δέρμα θυσιαζόμενων ζώων, για να ευνοήσουν τη γονιμότητα τους. Επειδή η γιορτή ήταν δημοφιλής και επέζησε ακόμα 150 χρόνια μετά τη νομιμοποίηση του Χριστιανισμού στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ο Πάπας Γελάσιος (5ος αιώνας) έβαλε τέλος αντικαθιστώντας την με τον εορτασμό του μαρτυρικού Αγίου Βαλεντίνου. Δυστυχώς τα ιστορικά στοιχεία δεν είναι επαρκή, ούτε μπορούν να καταδείξουν την σχέση του Αγίου Βαλεντίνου με τους ερωτευμένους, που μπορεί να είναι επινόηση του Chaucer τον 14o αιώνα. Βέβαια η γιορτή εμπορευματοποιήθηκε και διαδόθηκε παγκόσμια μόλις τον 20o αιώνα.

Οι γιορτές του Δωδεκαημέρου και των Απόκρεω δεν έχουν μόνον θρησκευτική και οικονομική σημασία. Ήδη από τον 19^ο αιώνα χρησιμοποιήθηκαν για την προβολή της Χριστιανικής Δύσης, σαν ηγεμονικής πολιτιστικής και πολιτικής δύναμης παγκόσμιας εμβέλειας. Η βρετανική Empire Christmas Pudding που καθιερώθηκε την Βικτωριανή εποχή (2^ο μισό του 19^ου αιώνα), όταν η Βρετανική αυτοκρατορία ήταν στο απόγειό της, είχε διπλό σκοπό: πρώτον να δείξει την ισχύ της Βρετανίας με την χρήση υλικών της πουτίγκας από κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας και δεύτερον να δείξει ότι ακόμα και οι φτωχότεροι υπήκοοι μπορούν να γευτούν το μεγαλείο της έστω και μόνον μία φορά τον χρόνο. Μικρός θυμάμαι το Χριστουγεννιάτικο γλυκό (cake) που έστελνε ο Αμερικάνος θείος σε συγγενείς μου, δείγμα του πλούτου, και της μεγαλοσύνης του Αμερικανικού ονείρου. Μόνον που το όνειρο ξεθώριασε κάπου στα τέλη της δεκαετίας του 70, όταν και η ευημερούσα (σχεδόν) πιά Ελλάδα, μπορούσε να παράγει δικές της τούρτες, καλύτερες και πιο φρέσκες. Η πολιτιστική αυτή ηγεμονία, κυρίως από πλευράςτων ΗΠΑ, χωρίς πιά τον Χριστιανικό μανδύα, εντάθηκε από τις αρχές του 20^ου αιώνα και μετά, πρώτα με τον SantaClausκαι μετά με τις γιορτές του Αγ. Βαλεντίνου και Halloween. Ήδη η επιρροή είναι παγκόσμια και ξεπερνά κατά πολύ τα όρια του Χριστιανικού κόσμου. Λίγες μόνον άλλες Δυτικές χώρες μπόρεσαν κάπως να περάσουν μερικά πολιτιστικά σύμβολά τους της περιόδου αυτής σε παγκόσμια κλίμακα. Ο γερμανόφωνος κόσμος (Γερμανία και Αυστρία) είναι μια τέτοια ενδιαφέρουσα περίπτωση. Το χριστουγεννιάτικο δέντρο, ο χριστουγεννιάτικος ύμνος ‘Άγια Νύχτα’ (Stille Nacht) της Αυστρίας, και η φιγούρα του Καρυοθραύστη (Nussknacker) της περιοχής Erzgebirge (Γερμανία) είναι οι χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις.

Με βάση τα παραπάνω, φαίνεται ότι οι χειμωνιάτικες γιορτές του Δωδεκαήμερου και των Απόκρεω έρχονται από πάρα πολύ παλιά. Διαδοχικά ντύθηκαν τον μανδύα των Διονυσιακών γιορτών (στον Ελλαδικό χώρο, ειδικότερα των Διονυσίων), μετά των Ρωμαϊκών γιορτών (στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία), μετά του Χριστιανισμού (Χριστούγεννα, Θεοφάνεια και Τριώδιο) και, πρόσφατα, του καταναλωτισμού. Είναι εντυπωσιακό ότι αυτοί οι εντελώς διαφορετικοί μανδύες προσαρμόζονται και συνυπάρχουν σχεδόν αρμονικά, σαν διαδοχικά πολιτιστικά στρώματα, που δεν αποκλείουν το ένα το άλλο. Προσπάθειες για το αντίθετο, π.χ., της κατάργησης των παγανιστικών εθίμων από τον Χριστιανισμό ή της υπερκέρασης του χριστιανικού στοιχείου από τον καταναλωτισμό, απέτυχαν οικτρά.

Ειδικά τα καρναβάλια γνώρισαν μεγάλη άνθιση στην Δυτική Ευρώπη από τον ύστερο Μεσαίωνα και μετά. Απόκτησαν όμως πραγματικά παγκόσμια διάσταση μετά την εμφάνισή τους στην Καραϊβική και την Λατινική Αμερική περίπου τον 18^ο αιώνα, χάρις κυρίως στους Λατίνους conquistadores που τα μεταλαμπάδευσαν στον Νέο Κόσμο, μαζί με τον Χριστιανισμό. Βεβαίως, ειδικά στην Βραζιλία και την Καραϊβική, είναι οι νέγροι σκλάβοι που τους έδωσαν τον σημερινό τόνο και γοητεία. Είναι αλήθεια ότι και άλλα έθιμα αυτής της περιόδου στον Νέο Κόσμο, π.χ. το Halloween (31 Οκτωβρίου) και το ThanksgivingDay (4^η Πέμπτη Νοεμβρίου) έχουν χριστιανικές ρίζες.

Τα έθιμα του Δωδεκαήμερου είναι διασπαρμένα σε ένα τόξο που ξεκινά από την Σκωτία και Σκανδιναβία στο Βορρά, περνά από την Κεντρική Ευρώπη και τα Βαλκάνια και, μέσω του Ιράν, καταλήγει στην Βόρεια Ινδία. Όλα περιστρέφονται γύρω από σχεδόν την ίδια θεματολογία: υπαίθριες φωτιές, κουδούνια και μεταμφιέσεις (αρκετές φορές ζωόμορφες, ή μεταμφιέσεις στο αντίθετο φύλο), μεγάλο κούτσουρο στο τζάκι (με διαφορετικό όνομα σε κάθε χώρα, π.χ., κολιαντάς, yule log, badnik, butucul crăciunului). Ειδικότερα, τα δυτικοευρωπαικά Χριστούγεννα έχουν δανειστεί πολλά στοιχεία από τις Σκανδιναβικές γιορτές Yule (από το ινδοευρωπαικό hjul που σημαίνει τροχός). Η γιορτή της St. Brigid στην Ιρλανδία (1^η Φλεβάρη), αγίας-προστάτιδος της αγροτικής παραγωγής του νέου έτους (γάλατος και βουτύρου για την χώρα αυτή), έχει ομοιότητες με την γιορτή του Αγ. Τρύφωνα. Στο Chester της Αγγλίας γιορτάζουν ακόμα τα Ρωμαικά Σατουρνάλια κάθε 14^η Δκεμβρίου.

Στο Ιράν και στις γειτονικές χώρες (π.χ., Αζερμπαϊτζάν, Αφγανιστάν) την παραμονή της τελευταίας Τετάρτη του χρόνου γιορτάζεται  η γιορτή της φωτιάς Chaharshanbeh Suri ή Charshanbeh Suri. Οι Ιρανοί ανάβουν μεγάλες υπαίθριες φωτιές, τις υπερπηδούν, όπως γίνεται στην Ελλάδα στο έθιμο του Κλήδονα (φωτιές του  Αϊ Γιάννη) και σπάνε κανάτια, κάτι που θυμίζει το σπάσιμο των «Μπότηδων» στο Κερκυραϊκό Πάσχα.  Είναι η πρώτη γιορτή του Νοβρούζ, του ιρανικού νέου έτους. Τα τελευταία χρόνια πέφτει περίπου στα μέσα Μάρτη (Ειδοί του Μαρτίου). Οι γιορτασμοί έχουν αρχαία ζωροαστρική προέλευση. Η ύπαρξή τους είναι γνωστή από επιγραφές της εποχής των Αχαιμενιδών. Άλλωστε η φωτιά είχε μεγάλη σημασία στην θρησκεία αυτή, αφού ήταν σύμβολο του Αχούρα Μάζντα. Αντίστοιχη είναι και η Πρωτοχρονιά Çarşema Sor των Yazidi (θρησκευτικής μειονότητας του Ιράκ). Πέφτει περίπου μέσα Απριλίου, σύμφωνα με το Γρηγοριανό ημερολόγιο. Η φωτιά παίζει κεντρικό ρόλο στην γιορτή και το ιερό φως μοιράζεται στους πιστούς με τρόπο που μοιάζει με την τελετή του ‘Δεύτε λάβετε φως’ του Ορθόδοξου Πάσχα. Η γιορτή θεωρείται ότι είναι μια αναπαράσταση της κοσμογονίας.

Η Ινδία έχει τρείς σχετικές γιορτές:τις γιορτές Diwali (μέσα Σεπτεμβρίου με μέσα Νοεμβρίου) αφιερωμένες στην νίκη του φωτός πάνω στο σκοτάδι), τις φωτιές Lohri στην Βόρεια Ινδία (Ιανουάριος) και τα χρωμο-αλευρώματα και τις φωτιές των γιορτών Ηoli σεόλη την Ινδία, που σημαδεύουν την αρχή της άνοιξης και γιορτάζουν την ερχόμενη νέα σοδειά (τέλη Φεβρουαρίου με μέσα Μάρτη, σύμφωνα με το Ινδικό ημερολόγιο).

Αυτή η γεωγραφική διασπορά και θεματική συγγένεια δείχνει ότι τα έθιμα είναι παμπάλαια και ενδεχομένως παλαιο-ινδοευρωπαϊκά. Αυτή η υπόθεση ενισχύεται από το γεγονός ότι δεν υπάρχουν σημαντικές καρναβαλικές εκδηλώσεις ούτε στην Ουγγαρία, ούτε στην Φινλανδία (μοναδικές ευρωπαϊκές χώρες που έχουν πληθυσμούς μη ινδοευρωπαϊκούς), ούτε σε τουρκογενείς ή αραβικούς πληθυσμούς της Μέσης Ανατολής.

Η Ιαπωνία είναι η μόνη χώρα της Άπω Ανατολής που έχει γιορτές φωτιάς (火祭り, hi matsuri) τον Ιανουάριο ή Φεβρουάριο, π.χ., Oniyo Fire Festival (7/1, Kurume), Dōsojin Fire Festival (15/1, Nozawa Onsen), Wakakusa Yamayaki (4η Κυριακή Ιανουαρίου, Nara), και Otō Matsuri Fire Festival (6/2, Shingu). Η συμμετοχή του κόσμου είναι μεγάλη και το φαγητό καταπληκτικό.

Παρατίθενται μερικά χαρακτηριστικά δρώμενα και γιορτές στην Ευρώπη:

• Tar Barrels, Ottery St Mary, UK, 5 November
• Pikkujoulut, pre-Christmas parties, Finland, November-December
• Krampus-Perchten, Bad Mittendorf/Hollabrunn/Salzburg/Graz/Tirol in Austria, Bayern/Germany, Croatia, Czech Republic, Hungary, Northern Italy, Autonomous Province of Trento and South Tyrol, Slovakia, and Slovenia, December
• Krampus, Zagorje Croatia, December
• Zambognari, central and Southern Italy, December
• Samichlaus and Schmutzli, German Switzerland, 6 th December
• St Mikuláš Day, Prague, Czech Republic, 5 th December
• St. Nicholas procession, Lidecko, Czech Republic, 5th December
• Sinterklaas and Zwarte Piet, Netherlands, 6 th December
• St Lucia’s day, parts of Scandinavia, start of the Yule season, 13 th December
• Saturnalia, Chester, UK, 13^th December
• Winter solstice dawn, Newgrange monument, Ireland, 19-23 rd December
• Winter solstice sunrise, Stonehenge England, 21 st December
• Montol festival, Penzance, England, 21 st December
• Madeiros bonfires, Portugal, eve of the 25 th December
• Hoodening, South Wales, Derbyshire/Yorkshire UK, Christmas
• Dancing Bears Festival, Comanesti Romania, 24-30th December
• Kjippen, Florø, Norway, 31 st December
• Kolyada, Ukraine, Russia and various Slavik countries, eve of the 6 th January
• Haxey Hood, Haxey UK, 6 th January
• Cabalgatas Los Reyes Magos, Spain, 6^th January
• Three Kings Day parade, Vilnius Lithuania, 6th January
• Epiphany horse races, Pietrosani Romania, 6^th January
• Epiphany music procession in river Tundja, Kalofer, Bulgaria, 6th January
• Vevcani carnival, Vevcani, N. Macedonia, 13-14 th January
• Dzolomari carnival, Begnishte and Resava, N. Macedonia, 13-14 th January
• Surova folk fiests, Pernik and Breznik regions Bulgaria 13-14 th January, Unesco Intangible heritage,
• Surva Carnival, Pernik, Bulgaria, last weekend of January
• Malanka carnival, Ukraine and Belarus, eve of 14 th January,
• Vertep puppet theater, Ukraine, 6-19 th January
• Rauhnacht, Waldkirchen, Bavaria, Germany, 5 th January
• Las Luminarias, San Bartolomé de Pinares, Spain, St. Anthony day, 6 th January
• The Burning of the Clavie, Burghead, Scotland, UK, 11 th January.
• Up Helly Aa, Lerwick, Shetland, UK, last Tuesday in January
• Rollate in Sappada carnival, Sappada, Italy, three Sundays leading up to Lent, January-February,
• Tschäggätta, Lötschental valley, Switzerland, 2 th February (Candemas)-Shrove Tuesday
• Kurentovanje, Ptuj, Slovenia, 15-25 th February
• Busójárás, Šokci in Mohács Hungary, February (7 th Sunday before Easter)

και στον λοιπό κόσμο:

• Fiesta de Santo Tomas, Chichicastenango, Guatemala, 21 st December,
• Chawmos festival, Kalash people, Pakistan, 7-22 nd December,
• Yaldā Night or Chelle Night, Iran, Iraqi Kurdistan, Afghanistan, Azerbaijan and Turkey, night of 20/21 st December,
• Christmas (Julian Calendar), 7^th January
• Oniyo Fire Festival, Kurume, Japan, 7^th January
• Yennayer, Berber New Year, 12^th January
• The fires of Lohri, Punjab and Haryana, India, 13^th January
• Dōsojin Fire Festival, Nozawa Onsen, Japan, 15^th January
• Timkat, Ethiopia, 19^th January
• Wakakusa Yamayaki, Nara, Japan, 4^th Sunday, January
• Otō Matsuri Fire Festival, Shingu, Japan, 6^th February
• Holi festival, India, end of February/March
• Holi festival, India, end of February/March
• Nit de la cremà (burning of the falla monument), Valencia Spain, St Joseph day, 19th March.

Άλλα έθιμα

Τα έθιμα και καρναβάλια των Απόκρεω είναι υπερβολικά πολλά σε όλη την Ευρώπη για να καλυφθούν στην τρέχουσα καταγραφή. Τα παρακάτω είναι στην γειτονιά μας ή έχουν σχέση μετα δικά μας έθιμα:

• Γιορτή Αγ. Τρύφωνα, Tikves, Β. Μακεδονία, 14 Φεβρουαρίου
• St. Brigid’s day, Ιρλανδία, 1 Φεβρουαρίου
• Καρναβάλι Strumica, Αποκριά
• Kurentovanje, Ptuj, Slovenia Shrove Sunday
• Maslenitsa, Αποκριά των ανατολικών Σλάβων. Γιορτάζεται κυρίως στην Ρωσία, π.χ. στις ιστορικές πόλεις Suzdal, Vladimir, Rostov, Veliky Novgorod.
• Caretos, Podence, Vila Boa de Ousilhão, Varge, Portugal, Shrove Tuesday.

Τέλος, περίφημα είναι τα παρακάτω Αποκριάτικα καρναβάλια της Αμερικής και Ευρώπης:

• • Rio de Janeiro, Brazil
  • Salvador Carnival, Brazil
  • Recife and Olinda carnivals, Brazil
  • Barranquilla Carnival, Colombia
  • Mazatlán Carnival, Mexico
  • Oruro Carnival, Bolivia
  • Port of Spain, Trinidad and Tobago Carnival.
  • Junkanoo Carnival, Nassau, Bahamas
  • Mardi Gras (New Orleans, USA)
  • Quebec Winter Carnival, Canada
  • Carnival of Santa Cruz de Tenerife, Spain
  • Sitges Carnival, Spain
  • Carnival of Venice, Italy
  • Carnival of Viareggio, Italy
  • Ivrea Carnival, Italy
  • Nice Carnival, France
  • Kölner Karneval, Germany
  • Mainzer Fastnacht, Germany
  • Carnaval de Binche, Belgium
  • Basel Fasnacht, Switzerland
  • Rijeka Carnival, Croatia

Αρκετά διεθνή καρναβάλια έγιναν ή μεταφέρθηκαν στο καλοκαίρι (πχ Notting Hill carnival, UK Havana Carnival, Carnival of Santiago de Cuba) για ιστορικούς, τουριστικούς ή τοπικούς λόγους (πχ, καλύτερος καιρός, υψηλή τουριστική περίοδος ή τέλος αγροτικών εργασιών). Άλλωστε υπήρξαν εποχές (π.χ., στα πρώην σοσιαλιστικά κράτη της κεντροανατολικής Ευρώπης), που, για πολιτικούς λόγους, επιχειρήθηκε η αποσυσχέτιση των εθίμων αυτών από κάθε θρησκευτική τους ρίζα με διάφορους τρόπους, όπως χρονική ή/και χωρική μετατόπιση τους.

Βιβλιογραφία

Α. Ελλάδα

1. Α.Γ. Τζιόλα, «Μουσικοί και ορχήστρες της Βορειοανατολικής Πίνδου», Εκδόσεις Δίαυλος.

2. Αράπηδες Μοναστηρακίου Δράμας,

Α. https://www.proinos-typos.gr/ena-syntomo-odoiporiko-sta-mpampoygera-tis-kalis-vrysis-kai-stoys-arapides-toy-monastirakioy/
Β. https://infititis.gr/synenteyxi-ethima-dodekaimeroy-sto-monastiraki-dramas/

3. Βοτά και Βρουμάλια, Δ. Κωνσταντέλος, ‘Μαρτυρίες για την Ταυτότητα των Βυζαντινών και των Ρωμιών σε Ελληνικές Πηγές’,

 http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/constantelos_martiries_ch3.html

4. Γκαμήλα,

Α. https://logospellas.gr/%CE%95%CE%B9%CE%B4%CE%AE%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82/%CE%A0%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC/%CF%84%CE%BF-%CE%AD%CE%B8%CE%B9%CE%BC%CE%BF-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CF%84%CE%B6%CE%B1%CE%BC%CE%AC%CE%BB%CE%B1%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CF%80%CF%81%CF%8C%CE%B4%CF%81%CE%BF%CE%BC%CE%BF-%CE%B1%CE%BB/
Β. https://www.proinos-typos.gr/paradosiaka-ethima-christougenniatika-tis-makedonias/
Γ. https://www.gnoristetinellada.gr/paradosi/ethima/71-thessaloniki-ithi-kai-ethima
Δ. https://www.galatista.gr/%CE%AD%CE%B8%CE%B9%CE%BC%CE%BF-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%BC%CE%AE%CE%BB%CE%B1%CF%82-%CF%86%CF%8E%CF%84%CE%B1

Β. Παγκόσμια δρώμενα

1. Caretos,

https://en.wikipedia.org/wiki/Careto
https://theculturetrip.com/europe/portugal/articles/the-caretos-what-it-means-if-you-see-these-colorful-monsters-in-portugal/

2. Chawmos festival,

https://en.wikipedia.org/wiki/Chawmos

6. Dzolomari carnival ,

https://visitrural.mk/index.php/sites/cultural-events/188-dzolomari-carnival

7. Epiphany Day, In pictures: Christians across Europe celebrate Epiphany,

https://www.euronews.com/2024/01/06/in-pictures-christians-across-europe-celebrate-epiphany

8. Fiesta de Santo Tomas,

https://stpguatemala.com/es/producto/santo-tomas-day-in-chichicastenango/

11. Haxey Hood,

https://en.wikipedia.org/wiki/Haxey_Hood

12. Holi festival,

https://en.wikipedia.org/wiki/Holi

13. Hoodening,

https://en.wikipedia.org/wiki/Hoodening

15. Lohri,

https://en.wikipedia.org/wiki/Lohri

16. Krampus, Zagorje,

https://www.croatiaweek.com/croatian-christmas-traditions-in-zagorje/

17. Krampus-Perchten,

A. https://en.wikipedia.org/wiki/Krampus, B. https://www.salzburgerland.com/en/krampus-and-perchten/ , Γ. https://www.tyrol.com/blog/b-arts-culture/teufel-krampusse-and-perchten-in-tirol , Δ. https://www.stnicholascenter.org/around-the-world/customs/austria/krampus

18. Kolyada,

A. https://www.patheos.com/blogs/babayagascottage/2020/12/kolyada-the-old-slavic-winter-solstice/ , B. https://news.itmo.ru/en/news/12305/

19. Kurentovanje,

https://en.wikipedia.org/wiki/Kurentovanje

20. Las Luminarias,

https://www.theguardian.com/world/gallery/2022/jan/19/spains-festival-of-las-luminarias-in-pictures

21 Madeiros bonfires,

https://www.visitportugal.com/en/node/139298

22. Malanka carnival,

A. https://en.wikipedia.org/wiki/Malanka B. https://ukrainer.net/krasnoilsk-malanka-the-revival-of-the-carnival/ Γ. https://www.carnivaland.net/10-carnival-eastern-europe/

23. Maslenitsa,

https://en.wikipedia.org/wiki/Maslenitsa

24. Moş Crăciun,

https://limbaromana.org/en/father-christmas-romanian-mos-craciun-roots-indo-european-mythology/

25. Montol festival,

http://montolfestival.co.uk/

28. Samichlaus and Schmutzli,

https://www.expatica.com/ch/lifestyle/holidays/schmutzli-101536/

29. Sinterklaas and Zwarte Piet,

https://en.wikipedia.org/wiki/Zwarte_Piet

32. St. Brigid’s day,

https://www.bbc.com/travel/article/20230203-recipe-boxty-pancakes-and-bacon-for-st-brigids-day

33. St Lucia’s day,

https://www.euronews.com/travel/2022/12/18/newgrange-stonehenge-st-lucias-day-winter-solstice-celebrations-to-brighten-up-your-decemb

34. St. Nichola’s day, Why St. Nicholas puts candy in boots,

https://www.dw.com/en/why-st-nicholas-puts-candy-in-boots/a-18889948

35. Surova folk fiests,

https://ich.unesco.org/en/RL/surova-folk-feast-in-pernik-region-00968

https://privateguidebulgaria.com/traditional-events-in-bulgaria/kukeri-festivals/

37. Tar Barrels,

https://www.tarbarrels.co.uk/

38. Tschäggätta,

https://www.valais.ch/en/activities/culture-customs/traditions/tschaggatta-mask-carving

39. Up Helly Aa,

https://www.uphellyaa.org/

40. Various winter festivals in Europe (Tschäggättu, Kurentovanje, St Mikuláš Day, Rauhnacht,Rollate in Sappada carnival, Kjippen, The Burning of the Clavie),

https://www.theguardian.com/travel/2019/nov/29/10-europe-winter-festival-traditions-christmas-new-year

41. S. Combs, ‘Valentine’s Day wasn’t always about love’,

https://www.nationalgeographic.com/culture/article/saint-st-valentines-day, 2023.

42. Vertep puppet theater,

https://en.wikipedia.org/wiki/Vertep

43. Vevcani carnival,

https://www.theatlantic.com/photo/2014/01/the-carnival-of-vevcani/100661/

45. Winter solstice dawn,

https://www.newgrange.com/winter_solstice.htm

46. Winter solstice sunrise,

https://www.english-heritage.org.uk/visit/places/stonehenge/things-to-do/solstice/

47. Yaldā Night or Chelle Night,

https://en.wikipedia.org/wiki/Yald%C4%81_Night

48. Yule,

https://www.britannica.com/topic/Yule-festival

49. Zambognari,

https://italian-traditions.com/zampognari-bagpipes-pilgrimage-christmas-italy/